Ilmiy tadqiqot metodologiyasi

3. Empirik tadqiqot usullari
Tadqiqot oldiga qo‘yiladigan maqsadlardan biri izlanish obektidagi xossa va qonuniyatlarini ochish, ularni tushuntiradigan nazariyani ishlab chiqishdir. Lekin izlanish obekti bo‘lgan xossalar, qonuniyatlar va funksional munosabatlar «yashiringan» bo‘ladi, ularni bevosita mushohada qilib bo‘lmaydi.
Oddiy savol. Arximed qonuni ko‘rinadimi yoki biron-bir asbob yordamida qayd qilsa bo‘ladimi? Yo‘q albatta. Yoki, A.Eynshteynning E =M.S² formulasida ifodalangan massa, energiya va harakat tezligi o‘rtasidagi bog‘lanish qonuniyatini bevosita mushohada qilish mumkinmi?
Kashf etiladigan xossalar, qonuniyatlar va funksiyalar aslida hodisalar, belgilar va qiymatlar ortida «yashiringan» bo‘ladi. Hodisalar va xossalar qayd yetilgan faktlar bayoni berilgandan keyin ular tahlil qilinadi, umumlashtiriladi. Umumlashtirish jarayonida qonun va qonuniyatlar ochiladi, g‘oya, nazariya ishlab chiqiladi. A.Eynshteyn o‘zini mashhur formulasini ishlab chiqishdan oldin fizika fanida qo‘lga kiritilgan ko‘plab empirik va eksperimental tadqiqot natijalarini o‘rgandi, faktlarni shakllanayotgan yangi fizik tamoyillar asosida tahlil qildi. Demak, har qanday nazariy kashfiyot, umumlashma va xulosani «tomiri» empirik tadqiqotlarga borib taqaladi.
Tadqiqot ashyosi bo‘lgan empirik ma’lumotlar va faktlarni qo‘lga kiritish, qayta ishlab chiqish, nazariy tahlilga tayyorlash ham ma’lum faollikni, izlanish vositalari va usullaridan keng foydalanishni taqazo yetadi. Hozirgi zamon fani tobora murakkab, ko‘p bosqichli, kompleks tadqiqotni talab qiladigan obektlarni izlanish doirasiga kirib bormoqda. Shunga muvofiq perarxik (sodda va ko‘p tarkibli usullar tizimi) ko‘rinishiga ega bo‘lgan, bir qancha funksional amallarni bajarishga mo‘ljallangan usullar keng tatbiq qilinmoqda. Biotexnologiya, ekologiya, muxandislik psixologiyasi, notexnokologiya, virtualistika kabi fan tarmoqlarida shunday holat kuzatilmoqda.
Tadqiqotni boshida turgan, izlanish dasturi va rejasida birilganlardan bo‘lib foydalanish ko‘zda tutilgan empirik tadqiqot usullari obektga oid dastlabki ma’lumotlarni olish va birlamchi qayta ishlash amallarini bajarish imkoniyatini beradi.
Empirik tadqiqot usulini bilishdagi asosiy roli nimadan iborat? Bu savolga quyidagi ta’rif bilan javob berish mumkin. Empirik tadqiqot usuli – bu obektning bevosita yoki asboblar yordamida idrok qilsa bo‘ladigan unsurlari, belgilari va xossalari haqida ma’lumotlar olish, faktlarni guruhlashtirish, tavsiflash, tasniflash amallarini bajaradigan izlanish vositasidir. Bunday usulning qimmatli tomoni shundan iboratki, obektni tuzilishi, mohiyati yoki funksiyaonal qonuniyatlarini namoyon etadigan xossalar, ularning miqdoriy va me’yoriy qiymatlari xususida bevosita axborot olinadi. Shu turdagi empirik ma’lumot nazariy tadqiqot doirasiga kiritiladi, oqibatda jiddiy kashfiyotlar qilinadi, texnologik loyihalar, tuzilmalar ishlab chiqiladi.