Ilmiy tadqiqot metadologiyasi

Ijtimoiy harakatning maqsadi. Shunday qilib, yuqorida bayon etilganlar ijtimoiy determinizmning yangicha talqini vaqt vaziyatning faol ishtirokchisi sanalgan ijtimoiy harakatni amaliy tavsiflash talabini e’tiborga olishi lozim, degan xulosaga kelish imkoniyatini beradi. Bundan ijtimoiy nazariylashtirishning muhim tamoyili - sotsiumni makon emas, balki vaqtda yuz berayotgan voqealar yig‘indisi sifatida tavsiflash kelib chiqadi. Tabiatshunoslik nazariyasida vaqt makon turlaridan biri sifatida tavsiflangan bo‘lsa, ijtimoiy nazariyada makon vaqtning tur xili sifatida tavsiflanishi mumkin. Makon bizga yuzaki taassurotlami tartibga solish imkoniyatini bersa, vaqt ichki kechin- malami tartibga solish uchun imkoniyat yaratadi. Ayni shu sababli ijtimoiy nazariylashtirish ichki kechinma tajribasini obyektivlashtirishi lozim. Inson harakatlarining ifodalari, ya’ni ulaming ijtimoiy maz- munlari bunday obyektivlashtirishning natijasi bo‘lmog‘i darkor.

Matematik tabiatshunoslik determinizm tamoyilini tabiiy hodisa­lami nazariy tavsiflashning bosh tamoyiliga aylantirishi fizika doirasida tavsiflanuvchi obyektlarning tabiati shundayligi bilan emas, balki tahlilning yangi texnologiyalari ilk bor aynan fizikada sinovdan о ‘tkazilgani bilan belgilanadi. Ammo faylasuflar fizik determinizmga asoslangan dunyoqarashga doir xulosalar asossiz ekanligini isbotlashga harakat qiladilar. Ulaming fikricha, biron-bir voqea yoki hodisa faqat tashqi omillar bilangina belgilanishi mumkin emas, ulaming yuz berishiga doim aniq maqsadga qaratilgan omillar ham ta’sif ko‘rsatadi. Jarayon bitta, ikkita yoki uchta kuch amal qiluvchi makonda yuz berishini nazarda tutuvchi sxema haddan tashqari sun’iy ko‘rinadi. Berk tizim - bu hatto fizika ham emas, balki texnikadir. Biroq aynan texnik modellashtirish va konstruksiyalash fizikaning rivojlanish jarayonini XVII asrdagina emas, balki XVIII asrda va hatto XIX asrda ham belgiladi.

Klassik determinizm maqsad tushunchasidan voz kechdi va bu hoi inson xulq-atvori haqidagi fanlarda oqilona maqsadni belgilashni saqlab qolmoqchi bo'lgan nazariyachilami sarosimaga solib qo‘ydi. Ijtimoiy nazariyadan ikki yo‘ldan birini: yo ilmiylikning sinonimi sanalgan determinizmni, yo insoniylik va ijtimoiylikning ajralmas jihati sanalgan maqsadni belgilashni tanlash talab etildi. Determinizm muhandislik- texnikaviy yondashuv doirasida qo‘llaniladigan nazariy mavhum- lashtirishning pirovard natijasi hisoblanadi. Ammo loyiha darajasida maqsadli belgilash aynan texnika doirasida amal qiladi. Biroq loyiha amaldagi sabablami nazarda tutadi, xolos, maqsadni belgilash esa obyektiv dunyodan chiqarib tashlanadi. Sub’ekt dunyosi va obyekt dunyosini birlashtirish kauzallik va maqsadni belgilashni biriktirish imkoniyatini beradi. Ammo bunday birlashtirish oqibatida «pozitiv fanlar»ning vakillari faxrlanib gapirgan afzalliklaming barchasi boy beriladi.

Sababning hozirgi talqini nazariy-tahliliy fikrlashning tadrijiy rivojlanishi natijasida shakllangan. Antik falsafada u yoki bu jarayonning yuz berish xususiyatlariga ta’sir etuvchi omillar sabablar deb atalgan bo'lsa, Yangi davrda, barcha omillar ichki va tashqiga ajratilganidan so‘ng, sabablar qatoriga tashqi omillargina kiritilgan.

Inson samarali o‘zaro aloqa qilishga intiladi, u yuz berayotgan voqealar va jarayonlaming mazmunini hamda o‘z harakatlarining ehtimol tutilgan oqibatlarini to‘g‘ri tushunishni istaydi. Bunda uning muayyan darajada samarali harakatlari boshlang'ich shartlar bilan belgilanadi. Ammo inson o‘z harakatlarida hech qachon to‘liq bo’lmay- digan bilimlarga, shuningdek doim ham puxta o'zlashtirilavermaydigan ko'nikmalarga tayangani bois, harakat sxemadan og'ishi ham mumkin. Harakatlaming rang-barangligi bilimlar va ko‘nikmalar to‘g‘ri sintez qilinmaganligi bilan belgilanishi ham mumkin. Ayni shu sababli ijtimoiy dunyo shu darajada rang-barang bo‘lib tuyuladiki, hatto, xaos sezgisi yaratiladi va determinizmni indeterminizm bilan almashtirish istagi paydo bo‘ladi.

Xulosalar. Institutsional determinizmga muvofiq, ijtimoiy voqelik determinizm tamoyili amal qiluvchi umumiy darajadagi munosabatlar va harakatlamigina o‘z ichiga oladi, xususiy darajada esa fizik, biologik, psixologik, madaniy, diniy va boshqa xil omillaming murakkab birikmasi hukmronlik qiladi. Ayrim o‘zaro aloqalaming xususiyatlari ayni shu omillar birikmasi bilan belgilanadi.