Ilmiy rahbar: Filologiya fanlar doktori,professor Azamat Burxonovich Pardayev; Samarqand davlat universiteti O`zbek filologiyasi fakulteti dekani O‘zbek tilida ko‘makchilashayotgan birliklarning she’riy matndagi lingvopoetik xususiyatlari

NAZARIY ASOS. Tilshunoslikda ko‘makchilashayotgan birliklar va ularning nutqdagi vazifalariga doir turlicha qarashlar mavjud. Ularning ayrimlarini keltirib o‘tishni joiz topdik.

1. Yordamchi so‘zlar ichida yuklama va ko‘makchilar pragmatik botiniy maʼno ifodalashda eng sermahsul vositalardan hisoblanadi. Chunki yuklama va ko‘makchilar nutqning mazmun va formal jihatdan shakllanishida juda muhim vazifalar bajaradi. Shuning uchun gapning semantik strukturasida o‘zi sintaktik bog‘lanib kelgan so‘z bilan birgalikda alohida pragmatik botiniy maʼno anglatib implitsit pragmatik botiniy maʼnoga vosita bo‘la oladi [1].

2.Ko‘makchilar ham ko‘makchi feʼllar kabi leksik sathning mustaqil so‘zlar va yordamchi so‘zlar guruhida “maʼnoviy nomustaqillik” oppozitsiya belgisi ostida privativ ziddiyatda bo‘ladi. Belgili aʼzo sifatida yordamchi so‘zlar guruhi ajralsa, belgisiz aʼzo mavqeyini esa mustaqil so‘zlar egallaydi [2,52]

3. Mustaqil so‘zning “nomustaqillik” belgisiga nisbatan mo‘tadilligi sababli mustaqil so‘z ichidan nisbiy yordamchi ajralib chiqadi. Nisbiy ko‘makchi bir xususiyati bilan maʼnoviy mustaqil, ikkinchi xususiyati bilan maʼnoviy nomustaqil leksemaga o‘xshab ketadi va oraliq uchinchi guruhini hosil qiladi. Leksema nomustaqil leksema sifatida voqelanganda, leksema sememasi o‘z muayyanligini kuchsizlantiradi va semema grammatik maʼno sifatida voqelanadi [3,256].

Ko‘makchilar nutqiy vaziyatda turlicha pragmatik vazifalarni bajaradi. Ko‘makchilarning bu jihati monografik tadqiq etilgan. Tadqiqotchi Z.Burhonov o‘z ishida tilimizdagi pragmatik botiniy maʼnoga ishora qilib, gapda pragmatik vazifa bajaruvchi ko‘makchilarning lisoniy jihatlarini ochib berishga harakat qilgan [4].

Ko‘makchilashayotgan birliklar sifatida qaralayotgan so‘zlar sheʼriy matnlarda ham o‘ziga xos vazifa bajaradi. Jumladan, shoirning badiiy maqsadini, oniy hissiyotlari tasvirini matnda aniq ifodalashga xizmat qiladi.