Ilmiy rahbar: aytimbetov n bajardi: soburova a

2.4. Hozirgi zamonda optikaning rivojlanishi va taraqqiy etishi
Nyutonning optikaga doir ishlari: 1665 yilda Nyuton prizma ixtiro qiladi va quyosh nurini spektrga ajratadi. 1704 yilda Londonda Nyutonning "Optika" degan asari chop etildi, u uch qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda; yorug’likning qaytishi, sinishi va dispersiya, kamalak hodisalari o’rganiladi. Ikkinchi qismda yupqa plyonkalar rangi va uchinchi bo’limda difraksiya va optikaning nazariy masalalari qaraladi.
Xristian Gyuygens (1629-1695) Gollandiyalik olim, dvoryanin oilasida tug’ilgan. Birinchi marta mayatnikli soat, so’ngra prujinali soat ixtiro qiladi. London qirollik jamiyati a’zosi, 1666 yilda Parij akademiyasi a’zosi bo’lib Parijda yashaydi. 1681 yilda vataniga qaytadi. Gyuygens yorug’likning to’lqin nazariyasini ilgari surdi. 1690 yilda Leyden shahrida «Yorug’lik to’g’risida traktat»i chop etildi. Ushbu asarida u yorug’lik agar zarrachalar oqimidan iborat bo’lsa, ular uchrashganda bir-biriga halaqit qilar edi, deb tushuntiradi.
Ibn Al-Xaysam 965-yilda tug’ilgan, 1039 yilda Qohirada vafot etgan. U Beruniyning zamondoshi bo’lib, o’rta asrning buyuk fizigi deb tan olingan va Yevropada Alxazen nomi bilan atalgan. Shu bilan birgalikda u mashhur matematik va astronom sifatida ham nom qozongan. Uning Optikaga doir fikrlari o’sha paytda fanda ancha ilg’or qarash bo’lgan.
bn Sino. Buxoro yaqinidagi Afshona degan qishloqda tug’ilgan, 10 yoshida Qur’oni Karimni yod olib, 16 yoshida barcha bilimlarni egallaydi. U ensiklopedik olim bo’lib, g’arbda Avisina nomi bilan mashhur tabib sanaladi. «Tib qonunlari» asari tibbiyotda hozirgacha asosiy qo’llanma bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Uning tabiatshunoslikka oid asarlarida «Donishnoma», «Miyar al - akul» (Aqmar o’lchovi) asosan Aristotel va Geron Aleksandriyskiy asarlari asos qilib olingan.
U issiqlik hodisasini jismlar zarralari harakati orqali tushuntiradi. Optikaga doir qarashlarni u ko’z fiziologiyasi asosida tushntirishga harakat qilgan. Ibn Sino fizik hodisalarni Aristotel g’oyalari asosida izohladi va jismlar tasviri gavhar yordamida ko’rish nervlariga fokuslanadi, deb tushuntiradi. Ushbu qarashlari orqali Ibn Sino inson ko’zida buyum tasviri hosil bo’lishining zamonaviy tasavvuriga juda yaqin keladi. Ibn Sinoning mexanika, optika va termodinamika sohalarida olib borgan ilmiy izlanishlari natijalari klassik fizika shakllanishiga xizmat qildi. Yorug’likning tabiati haqidagi boshlang’ich tasavvurlar qadimgi asrlarda paydo bo’lgan.
-Qadimgi induslar ko’z "olov tabiat" ga ega deb o’ylaganlar.
-Grek faylasufi va matematigi Pifagor (er.av. 582-580 yy.) ko’zdan buyumlarga qarab "qaynoq bug’lanishlar" chiqadi va shu sababli ko’rish sezgilari paydo bo’ladi, deb hisoblagan.
-Empedokl (er.av.492-432 yy.) - nurlanuvchi jismlardan ko’zga, ko’zdan nurlanuvchi jismlarga qarab nurlanish oqimi yo’naladi va ular uchrashib ko’rish sezgisini uyg’otadi, deb qaragan.
-Demokrit (er.av. 460-370 yy.) - ko’rish buyumlardan chiqayotgan mayda zarrachalar - atomlarning ko’zga kelib tushishi natijasida hosil bo’ladi, degan atomistik g’oyani ilgari surgan.
-Epikur (er.av.341-270 yy.), Aristotel (er.av. 384-332 yy.) lar ham ko’rish sezgisining sababi inson ko’zidan tashqarida yotadi, deb hisoblaganlar.
-Evklid (er.av. 300 y.) - "ko’rish nurlari nazariyasi” ni yaratdi. Bu nazariyaga asosan ko’zdan "ko’rish nurlari" tarqalib, ularning uchlari jismlarga borib tegib, ular to’g’risida ko’zda sezish tuyg’ularini uyg’otadi. Evklid - yorug’likning to’g’ri chiziq bo’yicha tarqalishi haqidagi ta’limotning asoschisi.
-Arximed (er.av. 287-212 yy.)-botiq ko’zgular tizimi yordamida Rim kemalarini yondirgan.
-Ptolomey (er.a. 170-147 yy.) - yorug’likning sinish qonunini o’rganishga doir ko’p tajribalarni amalga oshirgan.
-Arab fizigi Alxazen (1038 y.) - ko’zning ko’rish sababini, yorug’likning sinishini, botiq ko’zgularda yorug’likning qaytishini o’rgandi. U yorug’likning chekli tezlikka ega bo’lishini, Quyosh va Oyning gorizontda zenitdagiga nisbatan katta bo’lib ko’rinishi ko’zning aldanishi deb to’g’ri fikr yuritdi.
-R.Bekon (1214-1294) - parabolik ko’zgular, linzalar va botiq ko’zgularning fokus masofalarini aniqlash bo’yicha qator ishlarni amalga oshirdi. Shu ishlar asosida ko’p o’tmay 1285 yilda ko’zoynak ixtiro qilindi.
-Italiyalik Port (1538-1615) - obskur-kamerani ixtiro qildi. Bu fotoapparatning yaratilishiga asos bo’ldi.
-Golland Z.Yansen 1590 yilda mikroskopni ixtiro qildi.
-Golland V.Snellius (1591-1628) va fransuz R.Dekart (1596-1650) - yorug’likning sinish qonunining hozirgi ta’rifini berishgan.
-Fransuz P.Ferma (1601-1665) - yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish tamoyilini yaratdi.
-Grimaldi (1618-1663) yorug’likning difraksiyasini kashf qildi.
-I.Nyuton (1643-1727) yorug’likning prizmadagi dispersiyasini kuzatdi. U yorug’likning korpuskulyar nazariyasi asoschisidir.
-Ingliz R.Guk (1635-1703) va golland X.Gyuygens (1629-1695) yorug’likning to’lqin nazariyasini ishlab chiqdilar.
-T.Yung (1773-1829) - yorug’lik to’lqinlari interferensiyasining asosiy qoidalarini ishlab chiqdi.
-Nemis fizigi Fraungofer (1787-1826) - difraksion panjarani yaratdi.
-M.Faradey (1791-1867) - elektromagnit induksiyani ixtiro qildi.
-J.Maksvell (1831-1879) - o’zinig nomi bilan ataluvchi tenglamalarni yaratdi va yorug’likning elektromagnit to’lqin nazariyasiga asos soldi.
-P.N.Lebedev (1866-1912) yorug’likning bosimini aniqladi.
-G.Gers (1857-1894) - fotosamara hodisasini kashf qildi.
-M.Plank (1858-1947) - yorug’likning kvant nazariyasini yaratdi.
Yorug’lik tabiati to’g’risidagi keyingi tadqiqotlar A.Eynshteyn, N.Bor, Zommerfeld, A.Kompton, L.D.Broyl, Raman, P.Cherenkov, I.Tamm, N.Basov, A.Proxorov, Ch.Tauns va boshqa olimlarning nomlari bilan bog’liqdir.
O’rta Osiyolik olimlar va mutafakkirlardan Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, Ulug’bek, Ali Qushchi asarlarida optikaga doir ilmiy maqolalar uchraydi.
Hozirgi davrda Respublikamizda optika va spektroskopiya sohasida akademiklar P.K.Xabibullaev, R.B.Bekjonov, A.K.Otaxo’jaev, K.M.Muqimovlar yaratgan ilmiy maktablarda samarali ishlar amalga oshirilmoqda.
Yorug‘lik haqidagi ta’limot, fizikaning boshqa bo‘limlari bilan uzviy bog‘lanishdadir. Optik hodisalarni chuqur o‘rganish fizikani boshqa bo‘limlarini rivojlanishi uchun zamin yaratdi. Masalan: atom va molekulalar tuzilishi haqidagi zamonaviy nazariya spektroskopiya sohasidagi kashfiyot-lar natijasida yuzaga keldi. Fizika texnika bilan zich aloqadorligi tufayli texnikaning ko‘p sohalarida optikadan foydalaniladi. Masalan: fotografiya, kino, televedeniye va h.k. Fizikaga yaqin bo‘lgan boshqa tabiiy fanlar - biologiya, kimyo va astronomiyada ilmiy kuzatish va tahlilning optik metodlarini qo‘llash natijasida keyingi yillarda katta yutuqlarga erishildi.
Yupqa optikasi eng oddiy optik tizimni anglatadi. Oddiy yupqa linzalar asosan ko'zoynak uchun ko'zoynak shaklida qo'llaniladi. Bundan tashqari, kattalashtirish oynasi sifatida linzalardan foydalanish yaxshi ma'lum.
Ko'plab optik asboblarning harakati - proektsion chiroq, kamera va boshqa qurilmalar - sxematik ravishda yupqa linzalarning harakatlariga o'xshatilishi mumkin. Biroq, ingichka optikasi, asosiy optik o'q bo'ylab yoki unga katta burchak ostida keladigan manbadan kelib chiqadigan tor bir rangli nur bilan chegaralanish mumkin bo'lganda, juda kamdan-kam hollarda, yaxshi tasvirni beradi. Ko'pgina amaliy ishlarda, agar ushbu shartlar bajarilmagan bo'lsa, ingichka ob'ektiv tomonidan taqdim etilgan rasm unchalik mukammal emas. Shuning uchun, aksariyat hollarda, juda ko'p miqdordagi sinishi yuzasiga ega bo'lgan va ushbu sirtlarning yaqinligi talablari bilan cheklanmagan (nozik linzalar talabini qondiradigan) murakkabroq optik tizimlarni qurishga murojaat qiling. Umuman olganda, odamning ko'zlari diametri 2,5 sm ga teng bo'lgan sharsimon tanadir va bu ko'zoynak deb ataladi (10-rasm). Ko'zning noaniq va kuchli tashqi qobig'i sklera, shaffof va yanada konveks old qismi esa shox parda deb ataladi. Skleraning ichki qismida ko'zni oziqlantiradigan qon tomirlaridan iborat qon tomir membranasi yotadi. Kornoid shox parda ustiga, turli odamlarda notekis rangga ega bo'lgan irisga o'tadi, u shox pardadan aniq, suvli massaga ega kameradan ajralib chiqadi. Irisda dumaloq teshik bor, diametri o'zgarishi mumkin bo'lgan o'quvchi deb nomlanadi. Shunday qilib, iris yorug'likning ko'zga kirishini tartibga soluvchi diafragmaning rolini o'ynaydi. Yorug nurda oquvchi pasayadi, kam nurda esa ko`payadi. Ko'zoynakning orqa tomonida ko'zning ichki qismida linza joylashgan bo'lib, u 1,4 ga teng refraktsion indeksga ega bo'lgan shaffof moddaning bikonveks ob'ektividir. Ob'ektiv halqali mushak bilan chegaralangan bo'lib, uning yuzalarining egriligini va shuning uchun uning optik kuchini o'zgartirishi mumkin. Ko'zning ichki qismidagi qon tomir membranasi fotosensitiv asabning shoxlari bilan qoplangan, ayniqsa, qorinchaning qarshisida qalin. Ushbu shoxchalar ko'zning optik tizimi tomonidan yaratilgan ob'ektivlarning haqiqiy tasvirini yaratadigan retinani hosil qiladi. Retina va linzalar orasidagi bo'shliq jelatinli tuzilishga ega shaffof vitreus tanasi bilan to'ldiriladi. Retinada joylashgan narsalarning tasviri teskari tomonga buriladi. Ammo fotosensitiv asabdan signallarni qabul qiluvchi miyaning faoliyati bizga barcha ob'ektlarni tabiiy holatda ko'rish imkoniyatini beradi.
Ko'zning dairesel mushaklari bo'shashganda, ko'zning to'r pardasida uzoqroq narsalarning tasviri olinadi. Umuman olganda, ko'zning tuzilishi shundan iboratki, odam ko'zni 6 m dan yaqinroq masofada joylashgan kuchlanishsiz narsalarni ko'rishi mumkin. Bu holda yaqinroq narsalarning tasviri retinaning orqasida olinadi. Bunday ob'ektning aniq tasvirini olish uchun, halqa mushaklari ob'ektivni retinada ushlab turmaguncha linzalarni tobora ko'proq siqib chiqaradi va keyin ob'ektivni siqilgan holatda ushlab turadi [9].
Shunday qilib, inson ko'ziga "diqqatni jalb qilish" halqa mushaklari yordamida optikaning kuchini o'zgartirish orqali amalga oshiriladi. Ko'zning optik tizimining undan har xil masofada joylashgan narsalarning aniq tasvirlarini yaratish qobiliyati turar joy deb nomlanadi (lotincha "turar joy" - qurilma). Juda uzoq ob'ektlarni ko'rganda, parallel nurlar ko'zga tushadi. Bunday holda, ko'z abadiylikka moslashtiriladi, deyiladi.
Ko'zning joylashishi cheksiz emas. Ring mushaklari yordamida ko'zning optik kuchi 12 diopterdan oshmasligi mumkin. Yaqindagi narsalarni uzoq muddatli tekshirish bilan ko'z charchaydi va halqa mushaklari bo'shashishni boshlaydi va ob'ektning tasviri xiralashadi. Biror kishining ko'zlari nafaqat yorug'likda, balki ob'ektlarni ham yaxshi ko'rishga imkon beradi. Ko'zning to'r pardasidagi fotosensitiv asab uchlarini turli darajadagi tirnash xususiyati darajasiga moslash qobiliyati, ya'ni. kuzatilayotgan ob'ektlarning yorqinligining turli darajalariga moslashish deyiladi.
Ko'zning vizual o'qining ma'lum bir nuqtada pasayishiga konvergensiya deyiladi. Ob'ektlar odamdan juda katta masofada joylashgan bo'lsa, so'ngra suvni bir ob'ektdan ikkinchisiga ko'zning o'qlari orasiga o'tkazishda u deyarli o'zgarmaydi va odam ob'ektning o'rnini to'g'ri aniqlash qobiliyatini yo'qotadi. Ob'ektlar juda uzoq bo'lganida, ko'zlar o'qi parallel bo'lib, odam hatto u qarab turgan narsaning harakatlanayotganini yoki yo'qligini aniqlay olmaydi. Jismlarning holatini aniqlashda ma'lum bir rolni odamga yaqin joylashgan ob'ektlarni tekshirganda ob'ektivni siqadigan halqali mushakning kuchi o'ynaydi

XULOSA
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyevning yaqinda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademiklari faoliyatini takomil lashtirish va rag‘batlantirish to‘g‘risidagi farmonida mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ilm-fanning o‘rnini yanada mustahkamlash, akademiklar faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, yuqori malakali ilmiy kadrlar tayyorlash sifatini oshirishni rag‘batlantirish maqsadida bir qator muhim chora-tadbirlar belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning ma’naviy yangilanishini, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni, jahon hamjamiyatiga qo‘shilishni ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurmoqda. Inson, uning har tomonlama uyg‘un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o‘zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq holda tayyorlangan bo‘lib, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir.
Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ro‘yobga chiqarishni, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi [4].
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, fan va texnikaning rivojlanishi Fizika o’qitish uslublarini klassifikatsiyasi rivojlanishiga katta imkoniyat yaratib berdi va insoniyat hayotini go’zallashtirishda davom etib kelmoqda.