Ilmiy maqola va tadqiqotlar

208

---

Kirish  so‘z
Gap orasida shul gapning bo‘laklari bilan «nahvi(y)» bir 
munosabati bo‘lmag‘an bir so‘z yo bir gap kirgiziladir. Mana 
shul yot bo‘lib kirgan so‘z yo gapka «kirish so‘z»  deyiladir. 
«Kirish  so‘z»  arablaming  «mu’tariza»17,  ruslaming  «wod- 
noye slovo»  degan so‘zlariga to‘g‘ri keladi:
Bizning  maktabda,  Karimning  aytkaniga  ko ‘ra,  bu  kun 
dars bo‘lmaydir,  dars bo‘lmag‘ach,  tabiiy,  bizning borishimiz 
ham  kerak  emas  deganimizda  Karimning  aytkaniga  k o ‘ra 
ham  tabiiy  so‘zlari  kirish  so‘z  bo‘ladir.  Bulaming  «kirish 
so‘z» ekanliklarini shundan bilamizkim: bulami gapdan chi- 
qarib  qo‘yg‘anda gapdan  anglashilg‘uvchi  o‘yg‘a  sira  zarar 
bo‘lmaydir.
Kirish  so‘zlar,  yuqoridag‘i  misollarda  ko‘rganimiz  kabi 
gapning borishig‘a zarar bermayturg‘an bo‘lsalar iki tomonla- 
rida iki«,» shakli qo‘yiladir. Gapning borishig‘a zarar beratur- 
g‘an bo‘lsalar iki tomonlaridan iki yoy yo iki chiziq qo‘yiladir: 
Qo‘zg‘ol,  ortiq yetar,  ey  qayg‘uli ohlar chekan.
(Elbek)
Yigirma besh  — o ‘ttizyilni madrasa  tuprog‘i yalab o ‘tkaz- 
gan  bir kishini,  tabiiy,  ulamo  qatorig‘a  kirgizmay hol y o ‘q.
(Julqunboy)
O ‘zimizning yaqin  qironlardan,  masalan,  Xitoy,  Turkiya 
to‘g ‘risida yetti yoshliq  chog‘idan  beri  m a’lumoti bor.
(Julqunboy)
Mana  shul yuqoridag‘i gaplarda  ortiq yetar,  tabiiy,  ma- 
salan  so‘zlari kirish so‘zlaridir.
Boshlang‘ich  tarbiyasining  buzuqlig‘i,  m a ’lumotining 
cheklanganligi (to‘g ‘risi, juda ozlig‘i) ota-onadan ksuz blib 
bilimsiz bir og‘asining qo ‘lida  qolg‘ani...
(Mirmulla)
Samarkentni  olmoqqa  qo ‘shun  tortqanda yo ‘l o ‘rtasida  — 
Nil daryosimi, Jayhunmi degan bir daryoga to ‘g ‘ri kelar ekan.
(Julqunboy)
Mana  bu  gaplarda  yoylar,  chiziqlar  orasida  yozilg‘an 
so‘zlar  kirish  so‘zlaridir.
14 -  Abdurauf Fitrat