Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
O‘ZBEK POEZIYA NAMUNALARI TARJIMASINING INGLIZ TILIDAGI INTERPRETATSIYASI 
Yusupov O.N.
- Toshkent davlat pedagogika universiteti tadqiqotchisi 
Annotatsiya.
Маzkur maqolada o‘zbek poeziya namunalarining tarjimasining ingliz tilidagi 
interppretatsiyasini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Zero, adabiy aloqalar xalqlar o‘rtasida birdamlik 
ruhiyatini yaratadi. 
1
Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартини тасдиклаш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси 
Вазирлар Маҳкамасининг Қарори. – Т.: www.lex.uz. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. 2017 йил, 14 (774)-сон, 230-
модда. – 35-б. 
2
Ўзбекистон Миллий Энциклопедия. Тўртинчи жилд. – Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. www. ziyouz.com 
кутубхонаси. – 153-б. 

---

148 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI FILOLOGIYA 2019/3(20)
Kalit so‘zlar:
tаrjima, interpretatsiya,poeziya, til. 
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ПЕРЕВОДОВ ОБРАЗЦОВ УЗБЕКСКОЙ ЛИРИКИ НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Юсупов О.Н.
– соискатель Ташкентского государственного педагогического университета 
Аннотация.
В данной статье анализируется интерпретация переводов образцов узбекской 
лирики на английском языке. Поскольку литературные связи создают дух сплоченности между 
народами. 
Ключевые слова:
перевод, интерпретация, поэзия, язык. 
INTERPRETATION OF ENGLISH POEMS EXAMPLES IN ENGLISH 
Yusupov O.N.
- Tashkent state pedagogical university, independent researcher
Annotation.
In the given article interpretation of transfers of the Uzbek poetic samples is 
analyzed. As on the basis of the literature the relation of the different people develops. 
Key words:
translation, interpretation, poetry, language. 
Badiiy adabiyotni yanada chuqurroq tadqiq etish, jumladan, badiiy asar matnida qo‘llanilgan 
tasviriy vositalar, poetik tasviriy vositalarni qiyosiy o‘rganish hozirgi filologik tadqiqotlarning ustuvor 
ilmiy-nazariy yo‘nalishlaridan biriga aylandi. O‘zbek va inglizabon adabiyotlarida she’riy tarjimalar XX 
asrning o‘rtalaridan jadal rivojlanib borgan. Bunday adabiy aloqalar, albatta, xalqlar o‘rtasida birdamlik 
ruhiyatini yaratadi. O‘zbek adabiyotidan ingliz tiliga tarjima qilingan she’riy asarlarni o‘rganamiz. 
Shunday tarjimalardan 1958-yilda Moskvada ingliz tilida “Uzbek poetry” (“O‘zbek she’riyati”) nomi 
bilan ko‘p asrli o‘zbek she’riyatining muxtasar antologiyasi nashr etildi. Nazarimizda, bu nashr 
antologiya sifatida inglizchaga tarjima yosinidagi ilk qadamdir. Kitobga o‘n to‘rtta o‘zbek shoiri (3 shoir 
mumtoz adabiyot, 11 shoir zamonaviy she’riyat vakillaridan)ning ijodidan namunalar kiritilgan edi. 
Kitob adabiyotshunos olim Izzat Sultonning “A few words about Uzbek poetry” (“O‘zbek she’riyati 
haqida bir necha so‘z”) nomli so‘z boshi bilan ochiladi. Unda olim ko‘p asrlik o‘zbek she’riyati haqida 
ingliz o‘quvchilari uchun yangilik bo‘lgan ma’lumotlar berib o‘tadi. Xususan, Yusuf Xos Hojibning 
“Qutadg‘u Bilig” nomli didaktik asari, Yassaviy, Qutb, Xorazmiy, Durbek, Atoyi kabi shoirlar ijodi, 
Lutfiyning “Gul va Navro‘z” dostoni borasida fikr yuritadi. Buyuk tafakkur sohibi, shoir va davlat arbobi 
Alisher Navoiyning “Xamsa”, “Xazoin ul-maoniy” (muallif maqolada “Chordevon” deb yozadi) kabi 
kitoblariga kiritilgan dostonlar va g‘azallar, Zahiriddin Muhammad Bobur asarlari, shuningdek, 
zamonaviy o‘zbek shoirlari: Hamza, G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Uyg‘un, Mirtemir, Zulfiya, 
Mirmuhsin, Asqad Muxtor, Mamarasul Boboyev, Quddus Muhammadiy hamda ulardan keyingi avlod 
vakillari ijodi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalar qilgan va maqolani mazmunli qilgan, boyitgan. Har bir 
muallif haqida qisqacha biografik ma’lumotlar berilganligi kitobning qiymatini yanada oshirgan. 
Mazkur antologiyaga Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidan parcha hamda uch g‘azali 
va hikmatlari kiritilgan. Shuningdek, Muqimiy va Furqatning g‘azallari ham mumtoz she’riyat 
namunalari sifatida kitobdan joy olgan. 
Kitob tuzuvchilari ingliz kitobxonini zamonaviy o‘zbek she’riyatining atoqli namoyandalari ijodi 
bilan kengroq tanishtirishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan. Tarjima uchun, asosan, 
shoirlarimizning ma’lum va mashhur she’rlari tanlab olingan. She’rlarni (albatta, rus tili orqali o‘girilgan, 
deb hisoblash kerak) V.Iyevleva, D.Rotenberg, O.Moiseyenko singari tarjimonlar ingliz tiliga o‘girganlar. 

---

149 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI FILOLOGIYA 2019/3(20)
Ushbu antologiya ingliz o‘quvchisiga o‘zbek she’riyatining olis yellari haqida yaxshigina tasavvur berishi 
bilan qadrlidir
1
. 
Amerikalik shoir Mel Ken va Turkiyada yashab ijod qilayotgan, o‘zbek adabiyotining otashin 
jonkuyarlaridan Temur Xo‘ja o‘g‘li, Fitrat va Cho‘lpon ijodini o‘rgangan olimlardir. Ularning 
tarjimalaridan misol keltirsak:
Asliyatda: 
Ko‘ngil 
Ko‘ngil, sen bunchalar nega 
Kishanlar, birla do‘stlashding? 
Na faryoding, na doding bor, 
Nechun sen muncha sustlashding? 
Haqorat dilni og‘ritmas, 
Tubanlik mangu keimasmi? 
Kishanlar parchalanmasmi? 
Qilichlar endi sinmasmi? 
Tiriksan, o‘lmagansan, 
Sen-da odam, sen-da insonsen, 
Kishan kiyma, 
Bo‘yin egm, 
Ki sen ham hur tug‘ilg‘onsen! 
Asliyatda: 
Kuz 
Ko‘m-ko‘k ekan, sarg‘aydilar yaproqlar 
Og‘riq, mag‘lub, tutqun Sharqning yuzidek. 
Bo‘ronlarning ko‘zlarikim, o‘ynoqlar, 
G‘olib G‘arbning qonga to‘lgan ko‘zidek. 
Qora bulut to‘dasikim ko‘klarni 
Sharqni yopgan yang‘lig‘ yopmishdir. 
Kuz qo‘shini — og‘u bulut o‘qlarni 
Yoz bag‘riga hech sanoqsiz otmishdir! 
Balo yanglig‘ qator-qator chizilib, 
Ko‘k yuzidan qarg‘alar ham o‘talar. 
Sharqdek ichdan yashiringina ezilib, 
Ko‘p jonlilar so‘nggi tinni kutalar. 
Butun borliq — chog‘liq o‘chish oldida, 
Sovuq... qora kishga ko‘chish oldida... 
Tarjimada: 
Heart 
Oh, my heart! Why do you behave. 
So amicably toward these chairs? 
You never weep or writhe in pain 
How can you endure your endless silence? 
Don’t the insults ever offend you? 
Is there no end to your submission? 
Will you ever break free one chain? 
And can the swords ever be shattered? 
You are a live, not a dead thing, 
You are still manly, wholly human. 
Don’t bear these chains, 
Don’t bend down, 
Know that you too were free born! 
Tarjimada: 
Fall 
The green leaves have all gone yellow 
As the sick, captive, broken face of the East 
The eyes of the twisters dance 
Like the bloody victorious leers ohe West. 
The sky was shrouded by a bank of black clouds, 
Like the veil that covers the face ohe East. 
The armies of all have launched their myriad 
Poisoned arrows toward summer’s bare chest. 
Also, there in sky passes a flock of crows, 
A misfortune compounded by several dark rows. 
Many souls stand a waiting the final breath, 
Like the East that secretly mourns its sorrows. 
All existence sits perched on the eve of expiration. 
On the eve of moving on to winter’s icy foundation. 
Ushbu she’riy tarjimalarni Mel Kene va Temur Xo‘ja o‘g‘li juda yuksak estetik did va mahorat bilan 
tarjima qilishgan. Lekin birinchi she’riy tarjimada, mutarjimlar “Ko‘ngil” so‘zini “Yurak”, ya’ni “Heart” 
so‘zi bilan tarjimani sarlavhasini noto‘g‘ri berishgan, aslida uni “soul” so‘zi bilan ifoda etishganda 
tarjima yanada aniqroq chiqqan bo‘lardi. Keyingi tarjimada esa “Kuz” so‘zini majoziy o‘xshatish bilan 
“tugallanish” yoki “to‘kilish” so‘zlari bilan tarjimani maromiga yetkazishgan. 
Shuni ham qayd etish lozimki ingliz va amerika tarjimonlari “Boburnoma”ni tarjimasini bevosita 
asliyatdan, tarjima qilib o‘rganishgan. Shunday mutarjimlardan biri, bu Jon Leyden bo‘lib, u ingliz 
sharqshunosligida alohida o‘rin tuadi. Jon Leyden boburiylar tarixini ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish 
uchun kelganlardan biri bo‘lgan. U o‘z davrining mashhur hakimi va shoiri edi shu bilan birgalikda. 
Uning rafiqasi Izabella Skott esa Buyuk Britaniyaning taniqli a’yonlaridan biri, mashhur yozuvchi Valter 
Skottning singlisidir. Jon Leyden, “Boburnoma”dan qilgan nasriy va nazmiy parcha tarjimalarini adib 
Valter Skottga taqdim etganda, u hayratda qoladi. Asardagi tarix, geografiya, ma’danshunoslikka oid 
ma’lumotlarni maxsus fanlar bilan shug‘ullanuvchi olimlar xukmiga havola qiladi, o‘zi esa Boburning 
1
Бегойим Холбекова. Ўзбек тилидан инглиз тилига таржималар тарихидан. // Шарқ юлдузи журнали, 2010. №4.
 

---

150 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI FILOLOGIYA 2019/3(20)
ijodiy faoliyatiga qiziqib, uning she’riyatiga juda yuqori baho beradi. Valter Skott “Boburnoma” 
tarjimasini yaratishda Jon Leydenga ham moddiy, ham ma’naviy ko‘mak berganligi ma’lum. Jon Leyden 
asar qo‘lyozmalarini 1804—1805-yillarda turkiy asliyatdan o‘rganishga kirishgan, lekin u asar 
tarjimasini oxiriga yetkaza olmaydi, sababi u vafot etadi. Uning vafotidan so‘ng, tadqiqotni u bilan bir 
vaqtda forscha tarjimadan o‘girishga kirishgan Uilyam Erskin poyoniga yetkazadi va 1826-yilida chop 
ettiradi. 
Henri Beverij va Anetta Susanna Beverij ham “Boburnoma” asarini tarjima qilishda qiyinchilikka 
duchor bo‘lishgan, ular turkiy va fors-tojik tilidan habardor bo‘lsada, she’riy satrlar qatiga jo qilingan 
ruhiyatni, shira, nozik sharqona ma’nolar, tavoze, takalluf, odob-axloq, xatti-harakatlar, mubham 
tushunchalarni to‘la berisha olmagan buni aytish qiyin. Xuddi shuni e’tirof etib, A.Beverij xonim 
Boburning badiiy mahoratini quyidagicha ta’riflaydi: “Boburning ikkinchi satridagi ruhiy hissiyotiga 
biror qo‘shimcha qilishga ojizman. Bir-biriga zid fikrlar nimani anglatishini tushunib yetish mushkul. 
Bobur o‘zining ichki ruhiy aks sadolarini she’rlarda namoyon qiladi. Shayx Zayn butun voqealarini 
nazmda tasvirlab, shunday shoirona uslubda davom etadi... Bobur voqealar bitilgan sahifalarning 
satrlarini o‘zining olijanob qalbidan uzr so‘ragan holda pushaymonlik, kayfiyatiga cho‘mib, o‘z qalb 
yaralarini barmoq tirnoqlari ila timdalab, tanbeh pichog‘i bilan saralab qofiyaga olgan. Men bunday 
botiniy ilohiy misralarni nazarda tutgan holda, uni tangriga bo‘lgan tavba iltijosi va A’lo hazratlarining 
aytgan betakror so‘zlari har qanday ezonlarning so‘zlaridan ham qudratliroq, deb tushunaman
1
”. 
Jumladan angliyalik tadqiqotchilar orasida birinchi bo‘lib Olaf Kerou “Sovet saltanati. O‘rta Osiyo 
va stalinizm” kitobida Cho‘lpon shaxsiyati va ijodiga alohida e’tibor bergan edi. Kitobning “Chig‘atoy 
merosi” bobida Cho‘lpon va Mag‘jon ijodi qiyoslanadi: «Mag‘jon – kun, men – tun» atamasini turkiy 
xalq (kun) va o‘rislarga (tun) nisbatan qo‘llangan bo‘lsa, Cho‘lpon “sharq” va “g‘arb” atamalarini 
ishlatib, bular orqali ezilganlar (sharq) va zolimlarni (g‘arb) nazarda tutgan edi”, deb to‘g‘ri xulosaga 
keladi, tadqiqotchi. 
Olaf Kerou fikriga ko‘ra mumtoz adabiyotimiz Alisher Navoiy bilan boshlanib, Cho‘lpon bilan 
tugaydi. Olim Cho‘lpon she’rlaridan misollar keltiradi va uni tahlil qiladi. Olaf Kerouning kuzatishicha, 
“Cho‘lpon 1926-yilgacha milliy ruhda she’rlar yozgan. Shoirning ilk she’rlarini hozir topib bo‘lmasa 
kerak”, deb afsuslanadi u. 
She’riy janrlardan bo‘lgan, qasida janrida teran falsaiy fikrlari keng va batafsil bayon qilgan, 
Shayboniyxonning “Bahr ul-hudo” (“Hidoyat dengizi”) deb nomlangan qasidasini ingliz sharqshunosi 
Ch.Riyo o‘rgangan. Ushbu qasida hijriy 914-yilning muharram oyida — milodiy 1508-yil may oyining 3—
14-kunlari Baston va Domg‘on (Xuroson) shaharlarida yozilgan 260 bayt (520 misra)dan iborat mazkur 
qasidaning hozircha yagona deb hisoblangan qo‘lyozma nusxasi ham Britaniya muzeyi kutubxonasining 
Sharq qo‘lyozmalari bo‘limida Add. 7914y. raqami bilan qayd etilgan va Ch.Riyo tomonidan tavsifi 
berilgan yirik majmua tarkibidan joy olgan. 
Shayboniyxonning “Bahr ul-xudo” qasidasini amerikalik olim A.Bodrogligeti “Ural—Oltoyshunoslik 
xalqaro jurnali”da, mazkur qasidani so‘zboshi, izoh va lug‘at bilan nashr ettirgan. Noshir asarni o‘rta asr 
Sharqida turkiy tilda yozilgan eng uzun qasida deb hisoblaydi va shoirning ba’zi mavzularda, ayniqsa, 
ilm haqidagi fikrlari tarqoq holda berilganligini nazarda tutib, qasidani ko‘chirgan kotib uning asl 
tuzilishini o‘zgartirgan bo‘lishi mumkin, deydi. Olim asarning umumiy uslubi Sa’diy uslubiga o‘xshab 
ketadi, xususan, qasidaning Shayboniy nasihatlaridan iborat o‘rinlari “Guliston”ning bevosita ta’sirida 
yuzaga kelgan, degan fikrga keladi. Shuningdek A.Bodrogligeti mazkur nashrda yozgan so‘z boshida 
Shayboniyning “Risolai maorif” asarini qayd etadi va bu asar ham “Devon” va “Bahr ul-hudo” kabi 
shoirning yetuk bilimdon, taqvodor musulmon, raiyat va islom dini haqida g‘amxo‘rlik qiluvchi inson 
sifatida ko‘rsatadi, deydi
2
. 
1
Zany Al-Din Khwafi, Zain Khan’s Tabaqat-i Babur., Translated by Sayed Hasan Askari., Annotation by B.P.Ambastha. Delhi; Idavah-i adabiyati., Delhi., 
1982.
2
Мунира Шарипова. Муҳаммад Шайбоний ижоди хорижда. // Жаҳон адабиёти журнали. Тошкент 2010. №4. Б. 172—174
 

---

151 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI FILOLOGIYA 2019/3(20)
Demak, yuqoridagi tarjimalarda, balki, qandaydir kamchiliklar bo‘lishi mumkin, albatta, chunki har 
qanday tarjima, bizning nazdimizda, amalga oshirib bo‘lmaydigan muammoni hal etishga tirishqoqlik 
bilan urinishdek ko‘rinadi. Negaki har bir tarjimon ikki to‘g‘anoqning biriga, ya’ni o‘z xalqining tili va 
uslubiga haddan tashqari amal qilgani oqibatida asliyatga yoki asliyatga ortiq darajada amal qilgani 
natijasida o‘z xalqining o‘ziga xos xususiyatiga borib urilishi kerakdek go‘yo. Ikkalasining orasida 
o‘rtamiyona narsaga erishish nafaqat qiyin, balki chindan ham buning imkoni yo‘q.