Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
 
 
PEDAGOGIK MENEDJMENT VA UNING TA’LIM TIZIMIDAGI ZARURATI 
Tojiboyeva N.
– Toshkent davlat pedagogika universiteti tayanch doktoranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada menejment tushunchasii, pedagogik menejmentning xususiyatlari 
to’g’risida so’z yuritilgan. 
Kalit so’zlar:
Ilmiy adabiyot, menejment, ilmiy boshqaruv, ilmiy tanlov, operativ nazorat,
pedagogik menejment, boshqaruv organlari, ta’lim vazirligi, tashkiliy faoliyat. 
 

---

85 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ МЕНЕДЖМЕНТ И ЕГО НЕОБХОДИМОСТЬ В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ 
 
Тожибоева Н.
– базовый докторант Ташкентского государственного педагогического 
университета 
Аннотация.
В данной статье рассматриваются некоторые теории управления, особенности 
педагогического менеджмента. 
Ключевые слова: 
научная литература, менеджмент, научное управление, научный отбор, 
оперативный контроль, педагогический менеджмент, органы управления, министерство 
образования, организационная деятельность. 
PEDAGOGICAL MANAGEMENT AND ITS NEEDS IN THE EDUCATION SYSTEM 
Tojiboyeva N.
- PhD student of Tashkent state pedagogical university 
Annotation.
In given article some theories of management, feature of pedagogical 
management are considered. 
Key words:
scientific literature, management, academic management, scientific selection, 
operational control, pedagogical management, governing bodies, Ministry of Public Education, 
organizational activity. 
Ilmiy adabiyotlarni o`rganish natijalari yigirmanchi asrning so`nggi o`n yilligigacha menejment 
fani masalasi iqtisodiy va ishlab chiqarish muammolari doirasida tahlil etilgan. Menejment tushunchasi 
dastlab xorijda paydo bo`lgan bo`lib, boshqaruv nazariyasi turli davlatlarda turlicha ishlab chiqilgan. 
Boshqaruvning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi kamida yetti ming yilni tashkil etadi va beshta 
boshqaruv inqilobini qamrab oladi va bu hodisaning jamiyat hayotida roli va ahamiyatini tubdan 
o`zgartiradi. 
Ta’kidlash joizki, milliy ta’lim tizimini boshqarishning zamonaviy muammolarini o`rganish, 
shuningdek, davlat va xususiy mulkchilik shakllarining muayyan ta’lim muassasalari uning tarkibiy 
qismlari sifatida bozor iqtisodiyotiga xos bo`lgan ishlab chiqarish munosabatlariga o`tishga doimiy 
ravishda yetaklaydigan yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ishlayotganligini ta’kidlash lozim. Xorijiy 
nazariyalar va boshqaruv tushunchalarini tahlil qilish bugungi kunda milliy ta’lim tizimini 
boshqarishning dolzarb muammolarini tushunish uchun juda dolzarbdir, chunki ularda mavjud 
qonunlar ta’lim texnologiyalari va mahsulotlarining bozor sharoitida faoliyat yuritadigan davlat va 
xususiy mulkchilik ta’lim muassasalariga ham taalluqlidir. Zamonaviy boshqaruvning nazariy jihatdan 
asosliligi va amalda tasdiqlangan eng zamonaviy konsepsiyalari quyidalar: 
Ilmiy boshqaruv nazariyasi asoschisi F.U.Teylor tashkiliy boshqaruvni texnologik jarayonlar va 
inson faoliyatining tartibga solinishi bilan izohlaydi. U ishchilarning shaxsiy mehnatini boshqarishni 
quyidagi to`rt tamoyilga bo`ladi
1
: 
· Jarayonning har bir elementini amalga oshirishda ilmiy yondashuv; 
· Xodimni tanlash, tayyorlash va o`qitishga yetarlicha yondashish; 
· Ishchilar bilan hamkorlik; 
· Menejerlar va ishchilar o`rtasida mehnat natijalarining mas’uliyatini taqsimlash. 
Xodimlarning charchashini kamaytirish, kasb tanlashda ilmiy tanlov, inson salohiyatini ish 
joylariga moslashtirish masalalari bugungi kunda menejmentning Teylor ta’limoti asosini tashkil qiladi. 
Mazkur ta’limotga ko`ra xodimlarning vazifalari uchun yetarli talablar ro`yxatini shakllantirish, ish 
1
Фредерик Уинслоу Тейлор. Принципы научного менеджмента. — М., 1991.

---

86 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
joyidagi ijro intizomini mustahkamlash muammosini hal qilish va xodimning mehnati samaradorligini va 
daromadlarni oshirishga qaratilgan talbirlar yetakchi o`rinda turadi. 
Teylor o`z nazariyasida ish sifatini operativ nazorat qilish va xodimlarning vazifalarini to`g`ri 
taqsimlash, xodim mehnati ustidan ma’muriyatning vakolatlarini kuchaytirish g`oyasini ilgari suradi. 
Ushbu yo`nalishda klassik boshqaruv maktabining asoschisi hisoblangan A.Fayol esa menejerni 
muntazam ravishda muhokama qilib, menejerlarning bir qolipga solingan tavsifini taklif qiladi. U 
menejerlar uchun xos bo`lgan faoliyat turlarini quyidagicha ta’riflaydi: 
- rejalashtirish; 
- tashkil qilish; 
- boshqarish; 
- muvofiqlashtirish; 
- nazorat qilish. 
A.Fayol, shuningdek, o`z qarashlarida ma’muriy boshqaruv tamoyillarini quyidagicha asoslaydi: 
– mehnat, hokimiyat va mas’uliyat, intizom, barqarorlik. 
A.Fayolning ilmiy boshqaruv nazariyasi boshqaruvning intellektual va alohida, mustaqil turi deb 
tan olingan edi. Mamlakatimizda va qo`shni MDH mamlakatlarida iqtisodiy tizimning ilmiy va ma’muriy 
boshqaruv g`oyalari ishlab chiqilgan. Zamonaviy pedagogikada esa pedagogik jarayonni boshqaruv 
fanlari nuqtayi nazaridan o`rganish tendensiyasi ortib bormoqda. Bugungi kunda nafaqat texnologiya 
va ishlab chiqarishda, balki ijtimoiy tizimlarda, shu jumladan, pedagogikani boshqarish sohasida ham 
menejment fanining o`rni ortib bormoqda. Pedagogik menejment ma’lum bir natijaga erishish uchun 
odamlarning sa’y-harakatlari bo`yicha konsentratsiyasini ta’minlaydigan maxsus faoliyat turi sifatida 
ham ko`rilishi mumkin. Ijtimoiy tizimlarning turlaridan biri ta’limdir. Har bir sohadagi boshqaruv 
faoliyati, umumiy qoidalar bilan bir qatorda muayyan o`ziga xos xususiyatlarga ega. Ta’lim 
boshqaruvida muayyan o`ziga xoslik mavjud. Birinchidan, ta’lim jamiyatning kelajagini belgilaydigan va 
milliy, mintaqaviy, shahar yoki tuman miqyosida faoliyat ko`rsatadigan global tizimdir
1
. 
Ta’lim tizimida boshqaruv organlari ta’lim vazirligi, hududlar, viloyatlar, shaharlarning ta’lim 
boshqarmalari, shuningdek, tuman ta’lim boshqarmalari hisoblanadi. Menejment obyektlari turli xil 
ta’lim muassasalari bo`lib, ular o`z navbatida tizim sifatida qaralishi mumkin. Ta’lim vazirligi tizimida 
boshqaruvning obyekti bo`lgan umumta’lim maktabi ijtimoiy tizim bo`lib, unda bunday tizimlarni 
pedagogik jarayonlar tizimi, ta’lim ishi tizimi va boshqalardan ajratib olish mumkin. Pedagogik 
boshqaruvning ko`plab xususiyatlari pedagogik jarayonning o`ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Xususan, ta’lim tizimini boshqarish xususiyatlari ta’lim, tarbiya va rivojlanish funksiyalari, shuningdek, 
pedagogik jarayonning maqsadlari, usullari, vositalari va shakllarining o`ziga xos xususiyatlari bilan 
belgilanadi. 
Pedagogik boshqaruvning o`ziga xos xususiyati – ta’lim tizimining davlat boshqaruvi. Ta’lim 
tizimini boshqarishning davlat xususiyati "Ta’lim to`g`risida" gi Qonun bilan belgilangan ta’lim 
sohasidagi davlat siyosatining bir qator tamoyillari bilan belgilanadi. 
Bunda: 
– ta’limning dunyoviy xarakterda ekanligi, umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi, inson hayoti va 
salomatligi, erkin shaxsiy rivojlanishni; 
– fuqarolik va Vatanga muhabbatni tarbiyalash; 
– dinlararo bag`rikenglik va millatlararo totuvlik; 
– ta’lim tizimining talabalar, o`quvchilarni rivojlantirish va o`qitish darajasi va xususiyatlariga 
moslashishi; 
– davlat, xususiy ta’lim muassasalarida bir xilda DTSlarining joriy etilishi; 
– ta’lim sohasida erkinlik; 
– ta’limni boshqarishning demokratik, davlat-jamoat tashkilotlarining hamkorligi. 
1
Дятлов А. Н. Общий менеджмент: Концепции и комментарии: Учебник. - М.: Альпина Бизнес Букс, 2007. - 400 б. 

---

87 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Ta’limni boshqarishning davlat xarakteri, shuningdek, davlat organlari irqi, millati, tili, jinsi va 
boshqalaridan qat’iy nazar, ta’limga bo`lgan huquqlarining davlat tomonidan kafolatlarini ta’minlagan 
holda namoyon bo`ladi. 
Mamlakatimizda ta’lim sohasidagi davlat siyosatini izchil amalga oshirish uchun davlat ta’lim 
standartlari, ta’lim dasturlarining majburiy minimumi, o`quvchilarning o`quv yuklamasining maksimal 
miqdorini, bitiruvchilar darajasiga qo`yiladigan talablarni bajarish bilan davlat siyosatini olib boradi. 
Shu bilan birga, ta’lim organlarining vazifasi nafaqat ta’lim uchun rasmiy kafolatlarni taqdim etish, balki 
shaxsni o`zi belgilashi va o`zini o`zi anglash uchun shart-sharoitlarni yaratishdir. 
Pedagogik menejmentning muhim xususiyati ta’lim tizimini boshqarishda jamoat xususiyatiga 
ega bo`lib, davlat organlari bilan birgalikda ta’lim va tarbiya guruhlari, ota-onalar va jamoatchilik 
vakillarini o`z ichiga oladi. Menejmentdagi ishtiroki o`quv muassasasida yaxshi ruhiy muhitni 
rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Umumta’lim maktablari darajasida boshqaruvning 
ijtimoiy xarakterining haqiqiy timsoli maktab pedagogik kengashi hisoblanadi. Maktab pedagogik 
kengashining funksiyalari va mazmuni umumta’lim muassasasi Ustavi qoidalari bilan belgilanadi. 
Pedkengash eng yuqori boshqaruv organi bo`lib, u oyiga kamida bir marta o`tkaziladi. Har bir 
maktab pedkengashda o`z maktabining rivojlanish maqsadlari va rivojlanish istiqbollarini aniqlaydi. 
Davlat ta’lim muassasalari bilan bir qatorda nodavlat ta’lim muassasasi ham o`z ustaviga ega. Tashkiliy 
faoliyatning ushbu tuzilishi teng ravishda o`qituvchining tashkiliy faoliyatiga ham taalluqlidir.
O`qituvchining tashkiliy faoliyatining o`ziga xosligi birinchi navbatda uning maqsadlarida 
namoyon bo`ladi. U boshqa hissiyotlarning (ta’lim, mehnat, ilmiy) samaradorligini ta’minlashga 
qaratilgan aniq bir obyektiv natijaga ega emas. O`qituvchining faoliyatini tashkil etishning mazmuni, 
shakllari va usullari doimo bir yoki bir nechta bolalar faoliyatiga tegishli. L.I.Umanskiy
1
bu borada 
tashkilot faoliyatining yakuniy maqsadi, odatda, tashkilotchi emas, balki boshqa shaxs yoki bir guruh 
odamlar tomonidan o`rnatilganligini ta’kidladi. 
O`qituvchining tashkiliy faoliyatining o`ziga xos ajralmas qismi bolalar faoliyatining natijalaridan 
qat’iy nazar, ta’lim samaradorligini ko`rsatadi. Shu bilan bir vaqtda, uning samaradorligi kabi jamoa, 
ta’lim va talabalar, joriy munosabatlar tabiati, o`quvchilarning birdamlik guruhlarini rivojlantirish 
darajasi bo`lib, mezonlar bilan hukm qilinishi mumkin. Shu bilan birga, tashkiliy faoliyatning asosiy 
mahsuloti doimo psixologik, ideal xususiyatga ega. Uning tashqi xususiyatlariga ko`ra, o`qituvchining 
tashkiliy faoliyati amaliyotda namoyon bo`ladi. Biroq bu asosan, ichki, psixologik jihatdan ijodiylikni 
talab etadi. O`qituvchining pozitsiyasi dunyoviylik, intellektual rivojlangan ijtimoiy va professional 
malakani egallashdir. Bu o`qituvchining o`quvchilar bilan o`zaro munosabatining individual 
ko`rinishlarida aks etadi. Ilmiy adabiyotlarni o`rganish natijalari yigirmanchi asrning so`nggi o`n 
yilligigacha menejment fani masalasi iqtisodiy va ishlab chiqarish muammolari doirasida tahlil etilgan. 
Menejment tushunchasi dastlab xorijda paydo bo`lgan bo`lib, boshqaruv nazariyasi turli davlatlarda 
turlicha ishlab chiqilgan. Boshqaruvning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi kamida yetti ming yilni tashkil 
etadi va beshta boshqaruv inqilobini qamrab oladi va bu hodisaning jamiyat hayotida roli va 
ahamiyatini tubdan o`zgartiradi.
Ta’kidlash joizki, milliy ta’lim tizimini boshqarishning zamonaviy muammolarini o`rganish, 
shuningdek, davlat va xususiy mulkchilik shakllarining muayyan ta’lim muassasalari uning tarkibiy 
qismlari sifatida bozor iqtisodiyotiga xos bo`lgan ishlab chiqarish munosabatlariga o`tishga doimiy 
ravishda yetaklaydigan yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ishlayotganligini ta’kidlash lozim.
Xorijiy nazariyalar va boshqaruv tushunchalarini tahlil qilish bugungi kunda milliy ta’lim tizimini 
boshqarishning dolzarb muammolarini tushunish uchun juda dolzarbdir, chunki ularda mavjud 
qonunlar ta’lim texnologiyalari va mahsulotlarining bozor sharoitida faoliyat yuritadigan davlat va 
xususiy mulkchilik ta’lim muassasalariga ham taalluqlidir. Zamonaviy boshqaruvning nazariy jihatdan 
asosliligi va amalda tasdiqlangan eng zamonaviy konsepsiyalari mavjud.
1
Уманский, Л. И. Поэтапное развитие группы как коллектива /Л. И. Уманский / В сб. Коллектив и личность. / Под ред. К. К.Платонова М., 
1975. С.77-87. 

---

88 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Ilmiy boshqaruv nazariyasi asoschisi F.U.Teylor tashkiliy boshqaruvni texnologik jarayonlar va 
inson faoliyatining tartibga solinishi bilan izohlaydi. U ishchilarning shaxsiy mehnatini boshqarishni 
quyidagi to`rt tamoyilga bo`ladi: 
1. Jarayonning har bir elementini amalga oshirishda ilmiy yondashuv; 
2. Xodimni tanlash, tayyorlash va o`qitishga yetarlicha yondashish; 
3. Ishchilar bilan hamkorlik; 
4. Menejerlar va ishchilar o`rtasida mehnat natijalarining mas’uliyatini taqsimlash. 
Xodimlarning charchashini kamaytirish, kasb tanlashda ilmiy tanlov, inson salohiyatini ish 
joylariga moslashtirish masalalari bugungi kunda menejmentning Teylor ta’limoti asosini tashkil qiladi. 
Mazkur ta’limotga ko`ra xodimlarning vazifalari uchun yetarli talablar ro`yxatini shakllantirish, ish 
joyidagi ijro intizomini mustahkamlash muammosini hal qilish va xodimning mehnati samaradorligini va 
daromadlarni oshirishga qaratilgan talbirlar yetakchi o`rinda turadi. 
Teylor o`z nazariyasida ish sifatini operativ nazorat qilish va xodimlarning vazifalarini to`g`ri 
taqsimlash, xodim mehnati ustidan ma’muriyatning vakolatlarini kuchaytirish g`oyasini ilgari suradi. 
Ushbu yo`nalishda klassik boshqaruv maktabining asoschisi hisoblangan A.Fayol esa menejerni 
muntazam ravishda muhokama qilib, menejerlarning bir qolipga solingan tavsifini taklif qiladi. 
U menejerlar uchun xos bo`lgan faoliyat turlarini quyidagicha ta’riflaydi: 
– rejalashtirish; 
– tashkil qilish; 
– boshqarish; 
– muvofiqlashtirish; 
– nazorat qilish. 
A.Fayol shuningdek, o`z qarashlarida ma’muriy boshqaruv tamoyillarini quyidagicha asoslaydi: 
– mehnat, hokimiyat va mas’uliyat, intizom, barqarorlik. 
A.Fayolning ilmiy boshqaruv nazariyasi boshqaruvning intellektual va alohida, mustaqil turi deb 
tan olingan edi. Mamlakatimizda va qo`shni MDH mamlakatlarida iqtisodiy tizimning ilmiy va ma’muriy 
boshqaruv g`oyalari ishlab chiqilgan. Zamonaviy pedagogikada esa pedagogik jarayoni boshqaruv 
fanlari nuqtayi nazaridan o`rganish tendensiyasi ortib bormoqda. Bugungi kunda nafaqat texnologiya 
va ishlab chiqarishda, balki ijtimoiy tizimlarda, shu jumladan, pedagogikani boshqarish sohasida ham 
menejment fanining o`rni ortib bormoqda. Pedagogik menejment ma’lum bir natijaga erishish uchun 
odamlarning sa’y-harakatlari bo`yicha konsentratsiyasini ta’minlaydigan maxsus faoliyat turi sifatida 
ham ko`rilishi mumkin. Ijtimoiy tizimlarning turlaridan biri ta’limdir. Har bir sohadagi boshqaruv 
faoliyati, umumiy qoidalar bilan bir qatorda, muayyan o`ziga xos xususiyatlarga ega. Ta’lim 
boshqaruvida muayyan o`ziga xoslik mavjud. Birinchidan, ta’lim jamiyatning kelajagini belgilaydigan va 
milliy, mintaqaviy, shahar yoki tuman miqyosida faoliyat ko`rsatadigan global tizimdir. Ta’lim tizimida 
boshqaruv organlari ta’lim vazirligi, hududlar, viloyatlar, shaharlarning ta’lim boshqarmalari, 
shuningdek, tuman ta’lim boshqarmalari hisoblanadi. Menejment obyektlari turli xil ta’lim 
muassasalari bo`lib, ular o`z navbatida tizim sifatida qaralishi mumkin. Ta’lim vazirligi tizimida 
boshqaruvning obyekti bo`lgan umumta’lim maktabi ijtimoiy tizim bo`lib, unda bunday tizimlarni 
pedagogik jarayonlar, sinfi tizimi, ta’lim ishi tizimi va boshqalardan ajratib olish mumkin. Pedagogik 
boshqaruvning ko`plab xususiyatlari pedagogik jarayonning o`ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Xususan, ta’lim tizimini boshqarish xususiyatlari ta’lim, tarbiya va rivojlanish funksiyalari, shuningdek, 
pedagogik jarayonning maqsadlari, usullari, vositalari va shakllarining o`ziga xos xususiyatlari bilan 
belgilanadi. 
Pedagogik boshqaruvning o`ziga xos xususiyati – ta’lim tizimining davlat boshqaruvi. Ta’lim 
tizimini boshqarishning davlat xususiyati “Ta’lim to`g`risida”gi Qonun bilan belgilangan ta’lim 
sohasidagi davlat siyosatining bir qator tamoyillari bilan belgilanadi. 

---

89 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Ta’limni boshqarishning davlat xarakteri, shuningdek, davlat organlari irqi, millati, tili, jinsi va 
boshqalaridan qat’iy nazar, ta’limga bo`lgan huquqlarining davlat tomonidan kafolatlarini ta’minlagan 
holda namoyon bo`ladi. 
Mamlakatimizda ta’lim sohasidagi davlat siyosatini izchil amalga oshirish uchun davlat ta’lim 
standartlari, ta’lim dasturlarining majburiy minimumi, o`quvchilarning o`quv yuklamasining maksimal 
miqdorini, bitiruvchilar darajasiga qo`yiladigan talablarni bajarish bilan amalga oshiriladi.
Pedagogik menejmentning muhim xususiyati ta’lim tizimini boshqarishda jamoat xususiyatiga 
ega bo`lib, davlat organlari bilan birgalikda ta’lim va tarbiya guruhlari, ota-onalar va jamoatchilik 
vakillarini o`z ichiga oladi. Menejmentdagi ishtiroki o`quv muassasasida yaxshi ruhiy muhit yaratilgan 
muhitni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Umumta’lim maktablari darajasida 
boshqaruvning ijtimoiy xarakterining haqiqiy timsoli maktab pedagogik kengashi hisoblanadi. 
Maktab pedagogik kengashining funksiyalari va mazmuni umumta’lim muassasasi Ustavi 
qoidalari bilan belgilanadi. Pedkengash eng yuqori boshqaruv organi bo`lib, u oyiga kamida bir marta 
o`tkaziladi. Har bir maktab pedkengashda o`z maktabining rivojlanish maqsadlari va rivojlanish 
istiqbollarini aniqlaydi. Davlat ta’lim muassasalari bilan bir qatorda nodavlat ta’lim muassasasi ham o`z 
ustaviga ega. Tashkiliy faoliyatning ushbu tuzilishi teng ravishda o`qituvchining tashkiliy faoliyatiga ham 
taalluqlidir. 
O`qituvchining tashkiliy faoliyatining o`ziga xosligi birinchi navbatda uning maqsadlarida 
namoyon bo`ladi. U boshqa hissiyotlarning samaradorligini ta’minlashga qaratilgan aniq bir obyektiv 
natijaga ega emas. O`qituvchining faoliyatini tashkil etishning mazmuni, shakllari va usullari doimo bir 
yoki bir nechta bolalar faoliyatiga tegishli. L.I.Umanskiy bu borada tashkilot faoliyatining yakuniy 
maqsadi, odatda, tashkilotchi emas, balki boshqa shaxs yoki bir guruh odamlar tomonidan 
o`rnatilganligini ta’kidladi.
O`qituvchining tashkiliy faoliyatining o`ziga xos ajralmas qismi bolalar faoliyatining natijalaridan 
qat’iy nazar, ta’lim samaradorligini ko`rsatadi. Shu bilan bir vaqtda, uning samaradorligi kabi jamoasi, 
ta’lim va talabalar ta’lim, joriy munosabatlar tabiati, o`quvchilar birdamlik guruhlari rivojlantirish 
darajasi bo`lib, mezonlar bilan hukm qilinishi mumkin. Shu bilan birga, tashkiliy faoliyatning asosiy 
mahsuloti doimo psixologik, ideal xususiyatga ega. Uning tashqi xususiyatlariga ko`ra o`qituvchining 
tashkiliy faoliyatlari amaliyotda namoyon bo`ladi. Biroq, bu asosan, ichki, psixologik jihatdan ijodiylikni 
talab etadi. O`qituvchining pozitsiyasi dunyoviylik, intellektual rivojlangan ijtimoiy va professional 
malakani egallashdir. Bu o`qituvchining o`quvchilar bilan o`zaro munosabatining individual 
ko`rinishlarida aks etadi.