Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
Tohbabekov K.A.
- Associate Professor of the National University of Uzbekistan, candidate of 
historical sciences 
Annotation.
The article analyzes the problems of implementation of higher education in 
Germany in modern conditions, in particular the reforms in the field of legal education. It is important 
to study the content of the education system in countries that are part of the Bologna process. This is 
based on the fact that the national higher education reform can provide a positive response to the 
problems that arise in the course of the reforms.
Кey words:
law, education, the right to education, The Bologna Process, higher education. 
Ta’lim olish huquqi – har bir fuqaroning konstitutsion huquqi bo’lib, bu shaxs va jamiyat ma’naviy 
rivojlanishini belgilab beruvchi asosiy omildir. Ta’lim olishni huquqiy jihatdan ta’minlash – jamiyatning 
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy taraqqityotini belgilovchi muhim jihat. Har qanday davlatning 
asosiy vazifalaridan biri o’z fuqarolari uchun ta’lim olish, jumladan oliy malakali mutaxassis sifatida 
shakllanishi va oliy ta’limning barqaror riojlanishi uchun teng huquqli, tashkiliy-huquqiy, ijtimoiy hamda 
moliyaviy-iqtisodiy shart - sharoitlarni yaratishdir
1
.
Dunyoda, xususan, Yevropada oliy ta’limni yaqinlashtirish va uyg`unlashtirish asosida yagona 
tizimni yaratish maqsadida bir qator yetakchi davlatlar tomonidan Boloniya shartnomasi imzolandi. 
Boloniya jarayonining boshlanishi XX asrning 70-yillaridan, ya’ni Yevropa Ittifoqi ministrlar kengashi 
tomonidan ta’lim sohasida hamkorlik qilish to`g`risidagi dastur doirasida qabul qilingan rezolyutsiya 
bilan belgilandi. 1998-yili Parij universitetining 800 yillik tantanalarini nishonlash uchun tashrif 
buyurgan to`rtta (Germaniya, Fransiya, Italiya va Buyuk Britaniya) davlat ta’limi vazirlari mavjud oliy 
ta’lim tizimi mintaqada oliy ta’limning rivojlanishi uchun to`sqinlik qilayotgani to`g`risidagi xulosaga 
kelindi. Germaniya, Fransiya, Italiya va Buyuk Britaniya tomonidan 1998-yil 25-mayda Yevropa oliy 
ta’limining umumiy nizomini shakllantirish va standartlashtirish maqsadida Sarbona dekloratsiyasi 
imzolanadi
2
.
Bu, birinchi navbatda, mehnat bozorini zamon talablariga mos raqobatbardosh mutaxassislar 
bilan ta’minlash bilan birga, oliy ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan professor-o`qituvchilarni 
rag`batlantirishni maqsad qilib belgilaydi. Sarbona dekloratsiyasi bilan begilab olingan maqsad va 
vazifalar keyinroq 29 ta davlat ta’lim vazirlarining Yevropa ta’lim makonidagi oliy ta’lim muassasalari 
raqobatbardoshliligini oshirish va mustaqilligini saqlab qolish zaruratidan kelib chiqib, barcha 
ma’suliyatni o`z zimmalariga olgan holda, 1999-yil 19-iyunda imzolangan Boloniya dekloratsiyasi bilan 
1
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 
2
Т.И. Моностырская., А.Нассеи., Реализация идей Болонского процесса в Германии: дискуссия и реальность // Высшее образование 
сегодня. – 2008. –№ 4. – С.10-13. 

---

35 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
tasdiqlandi. Bugungi kunda Boloniya dekloratsiyasi Yevpropa oliy ta’lim muhitining yagona huquqiy 
asosini bunyod etishga asoslangan muhim ahamiyat kasb etuvchi akt hisoblanadi. Bundan ko`zlangan 
asosiy maqsad – yagona Yevropa ta’lim muhitini barpo etishdan iborat bo`lib, uni amalga oshirish yo`li 
o`zaro yengil muvofiqlashtirilgan va tenglashtirilgan darajalar tizimini yaratish, ikki pog`onali ta’lim 
jarayoniga o`tish, ta’limda ballar yig`ishda kredit tizimini kiritish, diplom uchun yagona Yevropa 
ilovalarini ishlab chiqish, akdemik mobillikni rivojlantirish va b. Bu borada Germaniya Federativ 
Respublikasining oliy ta’limni modernizatsiyalash borasidagi tajribasi o`ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Boloniya jarayonidagi kelishuvi asosida oliy ta’limda ikki pog`onali bakalavriat va magistratura 
tizimiga o`tish belgilangan. Biroq muhim jihat shundan iboratki, ikki pog`onali ta’lim tizimiga o`tilishi 
Germaniyaning yuridik va meditsina sohalarida ta’lim olayotgan talabalarga ta’sir etmadi. Yuridik va 
meditsina yo`nalishlari bo`yicha ikki pog`onali ta’lim tizimiga o`tilmaganligining omili ushbu davlatda 
mazkur sohalarda ta’lim klassik asosda amalga oshirilishi bilan izohlanadi. Ya’ni ta’lim yakunida 
bitiruvchilar davlat imtihonlarini topshiradilar. Bitruvchilar o`qishni muvaffaqiyatli tamomlaganlaridan 
keyin davlat organlarida (sudya) yoki davlat maxsus nazoratida bo`lgan sohalar (vrachlar) bo`yicha 
ishlashlari mumkin. Bu Germaniya oliy ta’lim tizimining o`ziga xos ko`pyillik an’analariga ega bo`lgan 
ajralib turuvchi kuchli jihatlari bo`lib, oliy ta’limda amalga oshirilgan islohotlar mazkur sohalarga ta’sir 
etmadi. Shuni alohida ta’kidlab o`tish lozimki, Germaniyada huquqshunos sifatida faoliyat olib borish 
istiqbolli sanalib, o`z navbatida, huquqshunoslik sohasida oliy ma’lumotli mutaxassis bo`lish jarayoni 
o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bunda, birinchidan, maqsad “bir xil”, “universal-huquqshunoslar” 
(“Einheitsjurist”)ni tayyorlashdan iborat. Ushbu mutaxassislar o`qishni tamomlaganidan so`ng 
yurisprudensiyaning barcha (davlat, fuqarolik va jinoyat huquqi) sohalarida, davlat organlarida (sudya, 
advokat, prokuror), shuningdek, xususiy kompaniyalarda ishlash qobiliyatiga ega bo`lgan malakali 
mutaxassis bo`lib yetishadilar; ikkinchidan, ta’lim olish muddati olti yildan sakkiz yilgacha bo`lgan ikkita 
davlat imtihonini topshirish belgilangan. Talabalar to`rt-besh yil davomida aynan huqushunoslikka oid 
fanlarni o`rganib, uch bosqichdan iborat bo`lgan birinchi davlat imtihonlarini toshiradilar. Avvalo, 
talaba davlat, fuqarolik va jinoyat huquqi bo`yicha yuridik murakkablikdan iborat bo`lgan uy vazifasini 
bajarishi lozim. Ya’ni sohaga oid normativ manba va adabiyotlardan foydalangan holda, hajmi 50 
varaqdan 100 varaqqacha bo`lgan referat yozishi, shuningdek, davlat, fuqarolik va jinoyat huquqi 
bo`yicha uchta nazorat ishi bajarilishi kerak, shundan so`ng, og`zaki imtihon qismi bo`lib o`tadi. Og`zaki 
imtihon jarayonida ma’ruza va amaliy mashg`ulotlarni olib borgan professor-o`qituvchilar ishtirok 
etishmaydi. Davlat imtihonini qabul qilish uchun amaliy faoliyat olib borayotgan huquqshunoslar, 
vazirlik vakillari, sudya va boshqa oliy o`quv yurtlari professorlari jalb etiladi.
Shunday qilib, Germaniyada davlat imtihoni uzoq davom etadigan jarayon bo`lib, mazkur jarayon 
huquqshunoslik bo`yicha egallangan bilim va ko`nikmalarni tekshirishga qaratilgan. Qayd etib o`tish 
lozimki, davlat imtihonlaridan muvaffaqiyatli o`tish va kelgusida huquqshunoslik sohasida faoliyatni 
davom ettirish uchun talabalar har tamonlama chuqur bilimga ega bo`lishlari talab etilib, bu borada 
Germaniyada talaba uchun repetitor (Repetitorium) xizmatlari mavjud. Repetitor – bu professor, 
amaliyotchi huquqshunos yoki davlat imtihonidan muvaffaqiyatli o`tgan mutaxassis. Repetitor davlat 
imtihonlariga tayyorlashda katta yordam ko`rsatib, uning xizmatlariga 95%dan ortiq talaba murojaat 
qiladi. Birinchi bosqich davlat imtihonlari muvaffaqiyatli topshirilganidan so`ng, talaba huquqshunoslik 
sohasida amaliy ko`nikmalarini shakllantirish va olingan bilimlarni yanada mustahkamlash uchun 
maxsus haq to`lanadigan amaliyotni (refendariat) o`taydi. Olib borilgan amaliyot uchun talaba 900 
yevro miqdorida oylik maosh oladi. Amaliyot ikki yil davom etib, ma’lum yo`nalishdagi faoliyatni olib 
boradi:
– fuqarolik yo`nalishi (masalan, fuqarolik ishlari bo`yicha sudda umumiy yurisdiksiya) – 5 oy;
– jinoiy yo`nalish (masalan, jinoiy ishlar bo`yicha prokuratura va sudda umumiy yurisdiksiya) – 3 
oy;
– ma’muriy yo`nalish (ma’muriy sudda yoki boshqa tashkilotlarda) – 3 oy; 
– advokatura (advokatlik byurosida) – 9 oygacha (istiqbolli yo`nalish);

---

36 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
– saylovlar bo`yicha amaliyot 4 oyga yaqin.
Ko`rsatilgan davr davomida amaliyotchi talaba ixtisoslik yo`nalishini tanlash huquqiga ega
1
. 
Tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, qayd etib o`tilgan amaliyotni o`tash tizimi kelgusida 
huquqshunoslikning turli sohalarida faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishda amaliy tajriba bo`lib 
xizmat qiladi. Amaliyot tugaganidan keyin talaba birinchi davlat imtihoniga o`xshash jarayondan iborat 
bo`lgan ikkinchi davlat imtihonini topshiradi. Ushbu imtihonni muvaffaqiyatli topshirgan talabalar 
Germaniyada “to`liq huquqshunoslar” (“Volljurist”) deb nomlanib, ular yurisprudensiyaning barcha 
sohalarida faoliyat olib borishlari mumkin. Germaniyada huquqshunoslik sohasida ta’lim olish jarayoni 
uzoq davrni qamrab olgan bo`lib, bu faqatgina nazariy bilimlarni egallash bilan cheklanib qolmay, 
amaliy ko`nikmalarni ham puxta, chuqur egallashlari uchun xizmat qiladi. Bu bilan nemislar o`zlarini 
yuqori malakali, o`z kasbini mukammal egallagan professional mutaxassislar bilan ta’minlab boradilar.
Ta’kidlab o`tilganidek, Germaniya oliy ta’lim tizmini modernizatsiyalashning o`ziga xos jihatlari 
shundan iboratki, huquqshunoslik sohasida oliy ma’lumotli bo`lish ta’limi an’anaviy ikkita davlat 
imtihonini topshirish va ikki yillik amaliyotni o`tish tizimiga asoslangan. Shu bilan bir vaqtda, Germaniya 
oliy o`quv yurtlari tomonidan xorijiy talabalar uchun huquqshunoslik sohasida magistrlik darajasini 
olish bo`yicha ta’lim dasturlari taklif etilgan. Ta’limni muvaffaqiyatli tugatganlarga huquq magistranti 
darajasi beriladi. Germaniyaning barcha oliy o`quv yurtlarida magistraturaga kirish talablari bir xil 
bo`lib, avvalo, talabgor huquqshunoslik sohasida oliy ma’lumotga ega bo`lishi, nemis (yoki ingliz) tilini 
bilish darajasi bo`yicha xalqaro sertifikatga ega bo`lishi lozim. 
Germaniyada magistrlik darajasini egallagan xorijiy mutaxassislarga dunyoda, xususan, 
rivojlangan davlatlar tomonidan talablar ko`p. Bu quyidagi omillar bilan izohlanadi:
-
Germaniya oliy ta’limi dunyoning deyarli barcha mamlakatlari tomonidan tan olinadi;
– ta’im berish faqatgina nemis tilida emas, balki ingliz tilida ham olib boriladi.
Biroq, nemis tilida o`qish to`lovsiz bo`lib, bu Germaniya fuqarolarining magistraturada ta’lim 
olishi uchun xizmat qiladi. Zero, ta’limni moliyalash masalasi chet el talabalari uchun mamlakatni va 
o`qish joyini tanlashda muhim sanaladi. Germaniyada turli tashkilotlar (Germaniya akademik almashuv 
xizmati – DAAD) va fondlar (masalan, Genrix Byoll nomidagi Fond, Aleksandra fon Gumboldta nomidagi 
Fond va b.) tomonidan ta’lim moliyalashtirib boriladi.
Oliy ta’limda tahsil oluvchilarni moliyaviy ta’minlash magistraturaga ham taalluqli bo`lib, magistr 
darjasiga ega bo`lish bilan doktorlik dissertatsiyasini himoya qilish huquqini olish mumkin.
Xulosa sifatida oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo`yicha Germaniya tajribasini ijobiy baholash 
mumkin. Mazkur jarayon, birinchidan, zamonaviy talablarga mos yangilangan o`quv dasturlarini 
tayyorlash ikki bosqichli oliy ta’lim tizimiga bosqichma-bosqich o`tish imkonini berib, bu an’anaviy 
o`quv kurslari mazmunini yangi talablarga uyg`unlashtirib, oliy ma’lumot olishga xizmat qiladi, 
shuningdek, talabalarning manfaatlarini birlashtiradi. Ikkinchidan, oliy ta’limni isloh qilish jarayonida 
nafaqat universitetlar, balki turli xil xususiy kompaniyalar ham ishtirok etishini e’tiborga olishni 
belgilaydi, chunki korxonalar o`z bo`limlarini yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlashdan 
manfaatdor. Ushbu yondashuv yosh mutaxassislarni ishga joylashtirish muammosini hal qiladi. O`z 
navbatida, mamlakatimizda oliy ta’lim tizimida va oliy ta’lim tizimidan keyin oliy malakali 
mutaxassislarni tayyorlashda jahon andozalari, xususan, Yevropa ta’lim tizimi asosida milliy oliy ta’lim 
takomillashtirib borilar ekan, bu jarayonda faqatgina o`z imkoniyatlarimizni tadqiq etish bilan 
chegaralanib qolmasdan, Boloniya jarayoniga kirgan mamlakatlar ta’lim tizimi mazmunini o`rganish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu milliy oliy ta’limda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida vujudga 
keladigan muammolar yechimi bo`yicha ijobiy javob topish imkonini beradi.