Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

”
; 
katta bo`lmagan kontekstda aynan bir so`zning 
takrorlanishi (
zaif eshituvchi o`quvchilarda 
9% va kar o`quvchilarda 10%.):
 
“
Mushuk miyov dedi, 
Kuchuk vov-vov dedi. G`oz g`a-g`a dedi. Mushuk, kuchuk, g`oz bolaga salom berdi. Bola mushuk, 
kuchuk, g`ozga salom berdi
”
;
yaqin turadigan bir o`zakdosh so`zlarni qo`llash (
zaif eshituvchi 
o`quvchilarda 
6% va 
 
kar o`quvchilarda 8 %):
 
“
Mushuk, kuchuk 
–
sodiq do`stlik, chunki u bola bilan 
do`stlashdi
”
; 
ortiqcha so`zlarni qo`llash
(I 
bo`limda 
4% 
va 
II
bo`limda 
6%
kar o`quvchilarda 2 %): 
“menga yoqadi, juda yoqadi, judayaa-judayam yoqadi”; so`z yasash bilan bog`liq xatolar (
I 
bo`limda12% 
va 
II 
bo`limda 11% kar o`quvchilarda 40 %). Shunday qilib, bolalar ishlarining miqdor va sifat tahlili 
eshitishida nuqsoni bo`lgan o`quvchilar asarning mazmuniy tomonini ochib berish, fikrlarni grammatik 
va nutqiy rasmiylashtirishda qiyinchiliklarga duch kelishini ko`rsatdi. Fikrimizcha, sinaluvchilar duch 
kelgan qiyinchiliklar nafaqat yetarlicha nutqiy rivojlanmaganlik, balki o`qishga o`rgatish bilan bog`liq
pedagogik amaliyotda yo`l qo`yilgan kamchiliklar bilan ham bog`liq. O`qish darslarini kuzatish va ularni 
tahlil qilish orqali o`qishga o`rgatish amaliyotidagi eng asosiy kamchiliklardan biri o`quvchilarning 
nutqiy faoliyatining bir-biriga o`xshash turlaridan foydalanishdan iborat ekani aniqlandi. Bu holat 
darslarda ta’limning bir xildagi metodlaridan foydalanish bilan izohlanadi. O`quvchilar javoblarining 
shakli qo`yilgan savollar xarakteriga bog`liq bo`ladi. Qayd qilishni talab etadigan, reproduktiv deb nom 
olgan, shuningdek, izlanishli, fikr qilishni talab etadigan savollar farqlanadi. Amalda esa o`qilgan matn 
bo`yicha oldindan tayyorlangan hikoyadan boshqa hech bir ish shaklini deyarli kuzatmadik, 
o`quvchilarning bog`lanishli fikrlari maqsadga yo`naltirilgan mashqlar sharoitida deyarli 
shakllantirilmaydi. O`qish darslarida olib borilgan kuzatishlar xulosa qilish imkonini beradiki, dars 
vaqtining qariyb 90% to`liqsiz gaplardan foydalanishni ko`zda tutadigan kundalik muloqot og`zaki 
so`zlashuv nutqiga, 10% avvaldan ishlangan va yod olingan bog`lanishli hikoyalarga (gapirib berish) 

---

26 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
ajratiladi. Kuzatilgan darslarga bayonnomalar yozayotib, o`quvchilarning asar qahramonlari haqidagi 
mustaqil fikrlari, ularga berilgan baholari, qahramon taqdiri qanday bo`lishini o`ylab topishlari, 
hikoyaning davomini to`qishlari juda kam qo`llanilishiga e’tibor qaratdik, o`qituvchilar bolalarning: 
“Yaxshi”, “Mehribon”, “Jahldor” kabi javoblarini qabul qilaveradilar.
Ta’kidlamoqchimizki, o`quvchilarning yuqorida keltirilgan javoblari dastur talablariga muvofiq 
kelmaydi, bu o`quvchilarning darslarda yetarlicha nutqiy faol emasligidan dalolat beradi. Darslarda 
maksimal faollik o`qituvchi tomonidan namoyish qilindi. U hikoya qildi, mazmunni tahlil qildi, 
umumlashtirdi, bolalarning fikrlarini to`ldirdi. Kuzatilgan darslarning ko`pchiligida o`quvchilar passiv 
tomoshabin vazifasini bajardi. Keltirilgan dars parchasi o`quvchilar matnda yo`nalganlik olishi, biroq o`z 
fikrlarini qisqa shaklda ifodalashi, qahramonning tavsifi formal va dalillarsiz ekanini ko`rsatib turibdi. 
Ta’kidlash muhimki, suhbatda hamma vaqt ham kengaytirilgan javoblar kerak emas. Savolning 
xarakteri javobni belgilaydi.
Aniq savollarga javoblar qisqa bo`lishi mumkin. Biroq sabab-oqibat, umumlashtirish va baholash 
xarakteridagi savollar nisbatan to`liq, kengaytirilgan, dalillangan jumlalarni talab qiladi.
Ayni vaqtda pedagogik amaliyot tahlili ko`rsatadiki, nutq o`stirish darslarida o`qituvchilar so`zlar 
o`rtasida aloqadorlik (bog`liqlik)ni aniqlashga, variativ konstruksiyalarni tanlash va shu kabilarga 
qaratilgan rang-barang ish turlaridan foydalanadi. Chunonchi, “Kumush qish” hikoyasi bo`yicha 
bayonga tayyorlanib, o`quvchilar matn tahlilidan keyin quyidagi vazifalarni bajardi: 
– hikoya matniga tayangan holda otlarga mos keladigan sifatlarni tanlash, ularni boshqa so`zlar 
bilan to`ldirish: “ Qish (qanday?) ..., ... . Kunlar (qanday?) ..., ... . Qor (qanday?) ... . 
– matndan olingan gaplarni namuna bo`yicha qayta tuzish: “Kumush qish kirib keldi. – Qish 
kunlari hammayoq oppoq qor bilan qoplandi”. 
– so`zlardagi qo`shimchalarni yozish va imlosini tushuntirish: “(Qaerda?) dala......(qanday?) ...
maydon... . 
– sinf taxtasida yozilgan gaplardagi xatolarni topish: “Dallarda kuzda sepilgan urug`lar qor tagida 
yetilib, muzlamasdan turadi. Qor qancha ko`p yog`sa, yer shuncha yaxshi dam oladi, hosil mo`l 
bo`ladi”. 
Ta’kidlash kerakki, nutq o`stirish darslarida bu kabi topshiriqlarni bajarish o`quvchilar uchun 
qiyinchilik tug`dirmadi. Buni o`qituvchilarning nutq o`stirish darslarini yaratish va nutqiy 
rasmiylashtirish uchun bazaviy asos deb bilishi bilan izohlash mumkin. Biroq eshitishida nuqsoni 
bo`lgan o`quvchilar so`z va birikmalarni xatosiz qo`llashi uchun birgina nutqiy va grammatik 
mashqlarning o`zi yetarli emas. Nutqiy muloqot amaliyoti zarur, buni esa asar tahlili, o`quvchilarning 
adabiy-ijodiy faoliyati jarayonida yaratish mumkin
1
. Fikrimizcha, o`qish va nutq o`stirish darslarida 
nutqiy faoliyatga o`rgatishning asosiy yo`nalishlari nutqiy namunalarni idrok qilish, tushunish va qayta 
yaratish, nutqiy jumlalarni analogiya bo`yicha qurish, tanish materialni yangi vaziyatlarga ko`chirish, 
fikrlarning variativligi bo`lishi lozim. Shunday qilib, o`quvchilarning o`zlari o`qigan asarlar haqida 
fikrlarining og`zaki bayon etishi tahlili ularda mazkur malaka darajasi past ekanini ko`rsatdi, buni esa 
nafaqat eshitishida nuqsoni bo`lgan o`quvchilarning badiiy asarni idrok qilish xususiyatlari va yetarlicha 
nutqiy rivojlanmaganligi, balki pedagogik amaliyot tahlili jarayonida aniqlangan badiiy asar va 
o`quvchilar nutqi ustida ishlarni tashkil qilishdagi kamchiliklar bilan ham izohlash kerak bo`ladi.
Shunday qilib, adabiy ta’lim jarayonida eshitishda nuqsoni bo`lgan bolalar nutqini rivojlantirish 
pedagogik tizimining
mazmuniy komponenti bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lgan, birgalikda kitobxonlik, 
adabiy-ijodiy, kommunikativ malakalarning shakllanishini ta’minlaydigan elementlarni o`z ichiga olgan 
yangi tuzilmani gavdalantiradi. Adabiy ta’lim jarayonida eshitishda nuqsoni bo`lgan bolalar nutqini
rivojlantirish pedagogik tizimida
 
 
surdopedagog faoliyatining predmeti eshitishda nuqsoni bo`lgan 
o`quvchilarning kitobxonlik va adabiy-ijodiy faoliyatiga ta’lim jarayoni sharoitida rahbarlik qilish 
hisoblanadi. 
 
1
Marasulova U.N. Umumta’lim maktablari o‘quvchilarida adabiy nazariy tushunchalarni shakllantirish va takomillashtirish usullari: Fil. fan. kand. 
...diss. – T., 2007. – 126 b. 

---

27 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)