Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

po’stloq nef-ronlari deyiladi va ular nozik bo’limlarining qisqa bo’lishi bilan xarakterlanadi: ikkinchi 

xili - yukstamedullyar (miya moddasi yonidagi) nefronlardir. 

YUkstamedullyar nefronning buyrak tanachalari po’stloqning ichkari qismida - miya zonasi yaqinida 

joylashadi.  YUkstamedul-lyar  nefronlarning  bo’limlari  uzun  bo’lib,  buyrak  so’rg’ichlariga  borib 

etadi. 

Po’stloq va yukstamedullyar nefronlarning o’zaro nisbati 5:1 dan iborat, ya’ni odam buyragida 1 mln 

ga yaqin nefron bo’lsa, ularning 200 000 ga yaqini yukstamedullyar nefronlardir. 

Buyrak  tanachasi  kapillyarlar  koptokchasi  va  SHum-lyanskiy  -  Boumen  kapsulasining  (parietal  va 

vistceral) varaq-laridan iborat (232-rasm ga q). Kapillyarlar koptokchasi olib keluvchi (a. afferens) va 

olib  ketuvchi  (a.  efferens)  arteriolalar  orasida  joylashgan  kapillyarlarning  ajoyib  to’ridan  iborat. 

Kapillyarlar  devori  endoteliy  hujayrasi  va  uning  ostida  yotuv-chi  bazal  membranadan  tuzilgan. 

Hujayra tanasida ko’p miqdorda fenestralar va teshiklar (7 nm) bo’lishi bilan farqlanadi. SHu 

teshiklar orqali fil’tratciya vaqtida turli moddalar qondan kapsula bo’shlig’iga o’tadi. 

Qon kapillyarlarining bazal membranasi uch qavatliligi (o’rta - elektron zich, ichki va tashqi - elektron 

och) va uzluk-sizligi bilan xarakterlanadi. Bazal membrananing qalinligi o’zgaruvchan bo’lib, yosh 

ulg’ayishi  bilan  har  xil  patologik  holat-larda  qalinlashadi.  Bazal  membrananing  tarkibiy  qismlari 

endoteliy  va  kapsula  vistceral  varag’ining  hujayralari  tcito-plazmasida  sintez  qilinadi.  Bazal 

membrana  diametri  6-7  nm  li  gemoglobin  tanachalarini  o’tkazib  yuboradi.  SHunga  ko’ra  bazal 

membranada - diametri 10 nm dan kichik, ammo 6 nm dan katta-roq ko’p sonli kanalchalar bor desa 

bo’ladi. Bazal membrana manfiy zaryadga ega. 

Buyrakning  SHumlyanskiy  -  Boumen  kapsulasi  vistceral,  pa-rietal  varaqlardan  va  kapsula 

bo’shlig’idan iborat. 

Kapsulaning vistceral varag’i yassi epiteliy hujayralari - podotcitlar bilan qoplangan. Podotcitlar bir 

oz cho’zilgan no-to’g’ri shaklga ega. Hujayra tanasidan katta uzun o’simtalar tcitotrabekulalar (har 

bir hujayradan 2-3 tadan) chiqib, ular (tcitotrabekulalar) kapillyarlariga yaqinlashib, kichik o’simta - 

tcitopedikulalarga bo’linib ketadi. 

Bir  podotcitdan  yonma-yon  o’tuvchi  2-3  ta  kapillyarga  o’simta-lar  yo’naladi.  TCitopedikulalar 

kapillyarning 

bazal 

membrana-siga 

tegib 

turuvchi  va  oxirgi  bir  oz  yo’g’onlashgan 

---

 

366 

ingichka tcilindr shaklidagi hosiladir. TCitopedikulalar orasidagi bo’sh-liqlar - tirqishlar bo’lib, ular 

nisbatan  bir  xil  (30-50  nm)  o’lchamlarga  ega.  Hujayralarning  asosiy  tarkibiy  qismlari  podotcit 

tanasida va yirik o’simtalari (tcitotrabekulalari) da joylashgan bo’ladi. YAdro hujayraning uzun o’qi 

bo’ylab  bir  oz  cho’zilgan.  YAdro  qobig’ida  teshiklar  ko’p  bo’lib,  yuzasi  notekis-dir.  YUqorida 

keltirilgan 3 tuzilma: kapillyarlar to’rining en-doteliy hujayralari, SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi 

ichki  varag’ining  podotcit  hujayralar  va  ular  orasida  joylashgan  uch  qavatli  bazal  membrana 

fil’tratcion  bar’er  hosil  qiladi  (233-234-rasmlar).  SHu  bar’er  orqali  kapsula  bo’shlig’iga  qon 

plazmasining tarkibiy qismlari o’tib birlamchi siydikni ho-sil qiladi. Fil’tratcion bar’er qon shaklli 

elementlarini va qon plazmasining  yirik oqsillarini, immun tanachalarni, fibrinogen va boshqalarni 

o’tkazmaydi. Bu bar’er orqali  kat-taligi 7 nm kichik  bo’lgan  moddalar o’tadi. Ba’zi buyrak kasal-

liklarida (masalan, nefrit kasalligida) qon shaklli element-lari bemor siydigida uchrashi mumkin. 

SHumlyanskiy  -  Boumen  kapsulasi  vistceral  varag’ining  epi-teliy  hujayralari  har  xil  buyrak 

kasalliklarida turli mor-fologik o’zgarishlarga uchraydi. Bu o’zgarishlar asosan bir xil xarakterga ega. 

Masalan,  o’simtalarning  kalta  bo’lishi  va  o’sim-talarning  qo’shilishi  o’tkir  glomerulyar  nefritda, 

lipoid  va  amiloid  nefrozda,  aminonukleozid,  puromitcin  keltirib  chiqar-gan  har  xil  eksperimental 

kasalliklarda yuzaga keladi. 

 

 

 

233-rasm. Buyrak fil’tratcion bar’erining ul’tramikroskopik] tuzilishi; (sxema) (E. F. 

Kotovskiydan). 

1-qon kapillyarining endoteliy hujayrasi; 2 - uch qavatli membrana; 3 -kapsula. 

ichki varagining podotciti; 4 - podoiit trabekulasi; 5 - podotcit pedikulasi; 6 - 

kapsula bo’shlig’i; 7 - eritrs.tcitning bir qismi. 

---

 

367 

 

234- rasm. Buyrakda fil’traiiya to’sig’ini hosil qiluvchi kompsnentlarning-elektrop 

mikrofotografiyasi. x 50. 000. 

1 - endsneliy; 2 - uch qava^li bazal membrana; 3 - P >dotcitning Pdakulalari. 

Buyrak  tanachasining  tomirli  koptokcha  kapillyarlari  orasi-da  yana  bir  xil-mezangial  hujayralar 

uchraydi. Bu hujayra-ning asosiy  qismi hujayra  oraliq  moddasini hosil qilsa, ba’zilari  makrofaglik 

xususiyatga ega bo’ladi. 

SHumlyanskiy  -  Boumen  kapsulasining  parietal  varaq  hujay-ralari  yassi  epiteliydan  iborat  bo’lib, 

yadro joylashgan sohada hujayra tanasi qalinlashadi. SHumlyanskiy - Boumen kapsula-sining nefron 

proksimal bo’limiga o’tar joyida kapsula hujay-ralari bir oz balandlashadi. 

SHumlyanskiy  -  Boumen  kapsulasining  parietal  varaq  hujay-ralari  orasidagi  chegaralar  qiyshiq 

yo’nalgandir.  Bir  hujayra  tanasining  ikkinchi  hujayra  tanasi  ustiga  yotishi  cherepitcalar-ning 

joylashishini eslatadi. 

Qapsulaning tashqi qavati epiteliysi nefronning proksimal bo’lim epiteliysigacha davom etadi. 

Nefronning proksimal bo’limi uzun - egri-bugri va qisqa-to’g’ri naychadan iborat bo’lib, diametri 60 

mkm gacha bo’ladi. Proksimal bo’limning SHumlyanskiy - Boumen kapsula-siga tutashgan qismida 

hujayra kubsimon, proksimal bo’limning egri-bugri qismida tcilindrsimon, to’g’ri qismida - pastroq 

tci-lindrsimon  shaklga  ega.  Proksimal  bo’limning  hujayralari  jiyakli  hujatcralardir  (235-rasm). 

Elektron mikroskop ostida jiyak mikrovorsinkalardan iborat. Jiyakli hoshiyada glyukoza-ning qayta 

so’rilishida ishtirok etuvchi ishqoriy fosfataza ko’p. Bu bo’limda birlamchi siydikdan qonga oqsil, 

glyukoza,  elektro-litlar  va  suv  qayta  so’riladi  -  reabsorbtciya  bo’ladi.  Bu  bo’lim  hujayralari 

tcitoplazmasida proteolitik fermentlarga boy bo’lgan lizosomalar ko’p bo’ladi. Pinotcitoz yo’li bilan 

birlam-chi  siydikdan  hujayra  tcitoplazmasiga  o’tgan  oqsil  moddalar  lizosomal  fermentlar  ta’sirida 

aminokislotalargacha  parchala-nadi.  Aminokislotalar  so’ngra  qonga  so’riladi.  Proksimal  bo’lim 

hujayralarining bazal plazmatik membranasi tekis bo’lmay, burmalar hosil qiladi. Bu burmalar orasida 

ko’p miq-dorda mitoxondriyalar yotadi. Bazal plazmatik membranalarning burmalari mitoxondriyalar 

bilan birga turli moddalarni hu-jayradan qonga va qondan hujayraga o’tishida muhim rol’ o’y-naydi. 

Proksimal  bo’limda  ko’p  moddalarning  qonga  qayta  so’rilishi  natijasida  birlamchi  siydik  tarkibi 

---

 

368 

keskin o’zgaradi. Birlam-chi siydikda qand va oqsil umuman yo’qoladi. Buyrak kasallik-larida nefron 

proksimal bo’limining jarohatlanishi natija-sida oxirgi siydikda oqsil va qand uchrashi mumkin. 

Nefron  (Genli)  qovuzlog’i.  Nefron  qovuzlog’i  in-gichka  bo’limdan  va  yo’g’on  qismlardan  iborat. 

Po’stloq nefron-larda ingichka bo’lim faqat pastga tushuvchi qismdir. YUkstame-dullyar nefronlarda 

esa ingichka bo’lim qisman yuqoriga ham ko’tariladi. Ingichka bo’lim diametri 13-15 mkm bo’lib, 

devori  yassi  epiteliy  hujayralaridan  iborat.  Hujayra  tcitoplazmasi  och,  organellalari  esa  kam. 

Hujayralarning apikal qismi 1-2 

 

235- rasm. Buyrak (Mal’pigi) tanachasiping nefronking proksimal bo’limiga o’tish 

qismi. x 6. 000. 1 - buyrak tanachasi; 2 - proksimal bo’lvm endotsliysi; a - tcilindsrimon hoshiyali, 

epiteliy. 

kalta mikrovorsinkalar tutadi. Bu naycha hujayralari orqali suv qayta so’riladi. Nefron qovuzlog’ining 

yo’g’on  qismi  (yuqori-ga  ko’tariluvchi  qismi)  diametri  30  mkm  bo’lgan  naychadan  iborat  bo’lib, 

^ujayralari distal bo’lim hujayralarini eslatadi. 

Nefronning distal bo’limi. Nefronning^ distal bo’limi ikki: to’g’ri qism va egri-bugri segmentlarga 

bo’linadi.  To’g’ri  qism  hujayralari  kubsimon  bo’lib  apikal  yuzasida  kalta,  mikrovorsinkalarga 

o’xshash  o’simtalar  uchraydi.  Hujayraning  lateral  yuzasida  bir-biri  bilan  tutashuvchi  ko’p  sonli 

o’simta-lar  mavjud.  Bazal  membranalar  burmalar  hosil  qilib,-  burma-lar  orasida  kristalari  ko’p 

bo’lgan mitoxondriyalar yotadi. 

Distal kanalning to’g’ri qismida natriyning fakul’tativ reabsortciyasi bo’ladi va bu jarayon birlamchi 

siydik  osmotik  bo-simning  pasayishiga  olib  keladi.  Natriyning  fakul’tativ  reab-sorbtciyasi  aktiv 

jarayon bo’lib, osmotik va elektroximik gradi-entga qarshi amalga oshiriladi. 

Distal  kanalning  egri-bugri  qismi  hujayralari  past  tcilindrsimondir.  Ular  membranasi  va 

organellalarining^tuzi-lishi to’g’ri bo’lim hujayralarining tuzilishiga o’xshash bo’ladi. 

Nefronning  distal  nay  hujayralarida  mitoxondrnyalarning  ko’p  bo’lishi  va  ularda  ATF-aza 

aktivligining yuqoriligi hamda mitoxondriyalarning hujayra bazal va lateral membranalari 

---

 

369 

 

236-rasm. Nng’uv iaychalzri:1ing elektren mikrofetograriyasi. \ 3. 000. 

1-vraliq (qorachtnr) hujayrala1| 2-och (oqish) hujayralar. 

bilan bog’liqligi buyrakning kontcentratciyalashtirish kabi mu-rakkab faoliyatini amalga oshiruvchi 

omillardan hisoblanadi. 

yig’uv naylari. Yig’uv naylarini bir necha segment-larga bo’lish mumkin. Nayning 4 ta qismi mavjud 

bo’lib, shu-lardan bittasi buyrak po’stloq moddasida, qolgan uch qismi ma-g’iz qismida joylashadi. 

Bir  segmentdan  ikkinchi  segmentga  o’tishda-aytarli  ahamiyatli  o’zgarishlar  bo’lmaydi,  shuning 

uchun bu bo’lim shartli tabiatga ega. Yig’uv naylarida aniq ikki xil-bosh (oqish) va oraliq {qoramtir) 

hujayralar " farqlanadi (236-rasm).