Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

OZIQ MODDALAR SURILISHINING SITOFIZIOLOGIYASI 

Odam  va  boshqa  hayvonlar  ichagida  oziq  moddalarning  so’ri-lishi  murakab  fermentativ  jarayon 

bo’lib,  bosqichma-bosqich  amalga  oshadi.  Oziq  moddalar  avvalo  fermentlar  ta’sirida  ichak 

bo’shlig’ida parchalanadi (bo’shliqdagi hazm). SHu jarayonda hosil bo’lgan oligo- va dimerlar jiyakli 

hujayralar mikrovor-sinkalari yuzasida monomerlarga parchalanadi (msmbranadagi yoki devor oldi 

hazmi).  Hujayra  membranasi  orqali  so’rilib  o’tgan  monomerlar  jiyakli  hujayralar  tcitoplazmasida 

yana qay-ta ishlanadi (hujayra ichki hazmi). So’ngra ular shilliq parda-ning xususiy plastinkasi orqali 

qonga (oqsillar, uglevodlar) yoki limfaga (yog’lar) tushadi. 

Ingichka ichakdagi membrana hazmida va oziq moddalarning so’rilishida asosan ichak vorsinkalari 

ishtirok etadi. Kripta-lar esa vorsinkalar uchun jiyakli enterotcitlar etkazib beradi va kripta-vorsinka 

sistemasi faoliyatining optimal bo’lishini ta’minlaydi. 

Vorsinkalar stromasida joylashgan silliq mushak hujayra-larining qisqarishi so’rilgan moddalarning 

qon tomirlarga o’ti-shiga imkoniyat yaratadi. Ichak vorsinkalari to’g’rilanganda oziq 

moddalar epiteliy orqali ularning stromasiga o’tadi, kapillyar-lar esa yana qonga to’ladi. Vorsinkalar 

minutiga  4-6  marta  qisqaradi.  Ularning  harakati  ovqat  so’rilishi  jarayonida  tez-lashib,  och  qolgan 

paytda sekinlashadi. Bitta vorsinka ximus tarkibidan minutiga 0,03 mm

3

 gacha oziq moddalarni so’rib 

oli-shi^hisoblab chiqilgan. Ingichka ichakdagi vorsinkalarning umu-miy soni 1,4 mln dan ortiqligini 

nazarda tutilsa, ichakda minutiga 45 sm

3

 ga yaqin oziq moddalar so’rilishi mumkin. 

Fiziologiya  va  immunomorfologiya  usullarini 

qo’llash  bilan  voyaga  etgan  odam  va 

---

 

339 

laboratoriya  hayvonlarida  ularning  jiyak-li  hujayralari  mikrovorsinkalari  membranasi  orqali  oziq 

moddalar monomerlargacha parchalanib o’tishi aniqlangan. Gliko-kaliks tarkibida bo’lgan gidrolitik 

fermentlar  ta’sirida  oq-sillar  aminokislotalargacha  parchalanib,  karbonsuvlar  monosa-xaridlar, 

yog’lar yog’ kislotalari va glitcerin holiga o’tadi. 

YOg’lar yaxshi bo’yalgani uchun ularning hazm bo’lish jarayoni yax-shi o’rganilgan. SHuning uchun 

oziq moddalarning so’rilishi jara-yonini yog’lar misolida ko’rib o’tamiz. YOg’larning so’rilishi ichak 

vorsinkalarining uchidan boshlanib, uning asosiga qarab davom etadi. Ovqatlantirishdan 15-20 minut 

o’tgandan keyin mayda yog’ tomchilari (xilomikronlar) avvalo jiyakli hujayralar yuzasi-da, aniqrog’i, 

uning mikrovorsinkalari orasida paydo bo’ladi. Bu erda ular glikokaliksda bo’lgan lipaza fermenti 

ta’sirida  glitcerin  va  erkin  yog’  kislotalariga  parchalanadi. 

YOG

’

 

kislotala-ri  xolinesteraza  va 

xolinesterin  yordamida hujayra tomonidan  yaxshi so’riluvchi xolesterin efirlariga aylanadi. Jiyakli 

hu-jayra  membranasidan  o’tgandan  keyin  xolesterin  efirlari  parchalanadi,  natijada,  erkin  yog’ 

kislotalari  paydo  bo’ladi.  Atciltransferaza  yordamida  yog’  kislotalari  hujayraga  so’rilgan  glitcerin 

bilan  qayta  birikkali  (resintez)  va  mayda  yog’  (trigli-tcerid)  tomchilarini  (xilomikronlarni)  hosil 

qiladi. Bu ja-rayonda Gol’ji kompleksi va mitoxondriyalar muhim rol’ o’ynaydi. Gol’ji kompleksida 

xidomikronlar  sintezlanadi,  yi-g’iladi  va  vezikulalar  yordamida  lateral  membrana  tomon  suri-ladi. 

So’ngra  vezikula  membranasi  lateral  membrana  bilan  qo’-shiladi,  natijada,  xilomikronlar 

hujayralararo bo’shliqqa chiqariladi. Ular bazal membrana orqali vorsinka stromasiga o’tib, asosan, 

limfa tomirlariga so’riladi. 

Oqsillar so’rilishi jarayoni ham yog’lar so’rilishi kabi amal-ga oshadi. Voyaga etgan odamda hamma 

oqsillar aminokislotalar-ga parchalangandan so’nggina so’riladi. YAngi tug’ilgan ba’zi sut emizuvchi 

hayvonlarda  hazm  qilish  a’zolari  faoliyati  ham  mu-kammal  bo’lmagani  uchun  ona  suti  tarkibdagi 

oqsillar parchalan-masdan jiyakli hujayra orqali to’g’ridan-to’g’ri qonga o’tadi. Toshkent meditcina 

instituti olimlari professorlar: K. A. Zu-farov, V. M. Gontmaxer va A. Y. Io’ldoshevlar olib borgan 

iz-lanishlar  natijasida  qonga  parchalanmagan  holda  o’tgan  ona  suti  oksillarining  buyrakning 

proksimal naylari hujayrala-ri tomonidan birlamchi siydik tarkibidan reobsorbtciya qilib 

olinishi va hujayra lizosomalari fermentlari yordamida ami-nokislotalargacha parchalanishi aniqlandi. 

Hosil  bo’lgan  amino-kislotalar  qonga  chiqarilib,  yana  organizm  ehtiyojlari  uchun  ishlatilar  ekan. 

Uzbek  olimlarining  bu  kashfiyoti  SSSR  ixti-rolar  va  kashfiyotlar  qo’mitasi  tomonidan  1987  yilda 

qaydqilindi. Ichak epiteliysi orqali suv va unda erigan mineral tuzlar, vitaminlar va boshqa moddalar 

ham so’riladi.