Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 

138 - rasm. Yurakning o’tkazuvchi sistemasi kardiomiotsitlari (P. P. Rumyansevdan). 

I – yurakning o’tkazuvchi sistemasi elementlarining joylanish sxemasi; II – sinus va 

atrioventrikulyar tugunlarining kardiomitsitlari; a – peysmeker (P) hujayralari; b – oraliq hujayralar; 

III – Gis tutami kardiomiotsiti; IV – Gis tutami oyoqchasining kardiomiotsiti (Purkine tolasi); 1 – 

yadro; 2 – miofibrillalar; 3 – mitoxondriyalar; 4 – sarkoplazma: 5 –  glikogen parchalari; 6 – oraliq 

filamentlar; 7 – miofilamentlar komplekslari. 

Sinus tugunining chetlarida oraliq hujayralar joylashadi. Oraliq hujayralar ayniqsa atrioventrikulyar 

tugunda  ko’p  bo’lib,  Peysmeker  hujayralari,  aksincha,  bu  tugunda  juda  kamchilikni  tashkil  qiladi. 

Oraliq (II tip) hujayralar ingichka, cho’zinchoq shaklda bo’lib, ularning ko’ndalang kesimlari tipik 

kardiomiotsitlarnikidan  kichikdir  (138-rasm,  II  B).  Oraliq  hujayralarining  sitoplazmasida 

miofibrillalar nisbatan ko’proq, ular ko’pincha bir-biriga parallel yo’nalgan, A- va I-disklar yaqqol 

ko’rinib turadi. 

 

Ba’zi oraliq hujayralar qisqa T-naychalar tutadi. Bu hujayralar qo’zg’alish impulsni Peysmeker 

hujayralaridan Gis tutami hujayralariga va qisqaruvchi (tipik) kardiomiotsitlarga o’tkazib beradi. 

 

Gis tutami va uning oyoqchalarining hugayralari III tip hujayralar bo’lib, ular Purkine tolalary 

---

 

224 

deb  yoritiladi  (138-rasm,III).  Gis  tutami  oyoqchalari  endokard  ostiga  hamda  miokard  ichiga 

tarmoqlanadi.  Purkinye  hujayralari  to’p-to’p  joylashgan  bo’lib,  siyrak  tolali  biriktiruvchi  to’qima 

bilan  o’ralgan.  Bundan  tashqari,  ular  so’rg’ichsimon  mushakka  ham  kirib  boradi.  Bu  esa 

so’rg’ichsimon  mushaklar  tomonidan  yurak  klapanlarini  to  miokard  qisqarguncha  tarang  qilib 

turishini ta’minlaydi. 

 

Oddiy  mikroskopda  qaraganda  Purkine  tolalari  yadrosining  markazda  joylashganligi  va 

ko’ndalang-targilligi  uchun  qisqaruvchi  tipik  kardiomiotsitlarga  o’xshab  ketadi.  Ammo  ular  tipik 

kardiomiotsitlardan farq qilib, ancha yirik (15 mkm va undan katta) bo’ladi. Miofibrillalar ingichka 

bo’lib, asosan, hujayraning chetki qismlarida joylashgan. T-sistema deyarli bo’lmaydi. Hujayraning 

markaziy qismlarida miofibrillalar bo’lmay, ular o’rniga glikogen yig’ilgan. Gematoksilin-eozin bilan 

bo’yalgan  preparatlarda  glikogen  aniqlanmaydi.  Shuning  uchun  Purkine  hujayralarining  markaziy 

qismi  (yadro  joylashgan  sohadan  tashqari)  bo’shga  o’xshab  ko’rinadi  (138-rasm,  IY).  Purkine 

hujayralari  qo’zg’alishni  oraliq  hujayralardan  tipik  kardiomiotsitlarga  o’tkazib  berish  vazifasini 

bajaradi.    

 

Peysmeker  hujayralari  o’zining  tinchlik  potensiali  beqaror  bo’lishi  bilan  skelet  mushak 

tolalaridan  farq  qiladi.  Skelet  mushagi  tolalari  sarkolemmasi  nerv  impulsi  yetib  kelgunga  qadar 

qutblangan (polyarlangan) bo’lib qoladi. Peysmeker hujayralarining membranasi esa hujayra ichiga 

natriy  ionlarini  o’tkazib  yuborish  xususiyatiga  ega.  Ma’lum  vaqtda  (sekundning  bo’laklari  ichida) 

ularning tinchlik potensiali shunchalik kamayib  ketadiki, endi  membrana ionlar uchun to’siq bo’la 

olmay qoladi. Bu – hujayra ichiga natriy ionlarining shunday oqimining kirib qolishiga olib keladiki, 

natijada,  hujayra  membranasi  birdaniga  va  butunlay  depolyarizatsiyaga  uchraydi.  Peysmeker 

hujayralarida vujudga kelgan depolyarizatsiya tirqishli birikish orqali barqaror tinchlik potensialiga 

ega bo’lgan oraliq hujayralarga uzatiladi. U ham darhol depolyarizatsiyaga uchraydi. Oraliq hujayra 

ham o’z navbatida barqaror tinchlik potensialiga ega bo’lgan boshqa oraliq hujayralar bilan birikkani 

uchun butun gruppa depolyarizatsiyaga uchraydi. 

 

Demak, sinus tuguni hujayralari depolyarizatsiya to’lqinini muntazam hosil qilib turadi, ular 

esa butun yurak bo’ylab tarqalib, uning turli bo’limlarini kerakli tarzda birin-ketin qisqarishga olib 

keladi.  Aytib o’tish kerakki, sinus tuguning Peysmeker hujayralari odamda tinch holatda minutiga 

60–70 marta depolyarizatsiyaga uchraydi, biror ish qilganda esa, puls tezlashadi. Ba’zan his-hayajon 

ta’sirida simpatik nervlar  aktivligi oshishi natijasida ham puls tezlashadi. Bunga sabab, sinus tuguni 

vegetative nerv sistemasining har ikkala bo’limidan ham ko’plab nerv tarmoqlari oladi. Ammo ular 

Peysmeker hujaylarida depolyarizatsiyaning boshlanishiga javobgar emas, ular faqat uning tezligini 

o’zgartirishi  mumkin.  Simpatik  sistema  Peysmeker  hujayralari  depolarizatsiyasi  tezligini  oshiradi, 

parasimpatik sistema esa susaytiradi. Ba’zan gormonlar ham depolyarizatsiya tezligiga ta’sir qiladi.