|
KAPILLYARLAR (VAS CAPILLARE)
Qon kapillyarlari (vasa haemocapillaria) eng ko’p sonli va eng ingichka tomirlar bo’lib,
ularning diametri tomir funksional holatiga va joylashgan a’zolar xususiyatiga ko’ra har xil bo’lishi
mumkin. Masalan, eng ingichka kapillyarlar (diametri 4,5–7 mkm) ko’ndalang-targ’il mushaklarda,
nervlarda va o’pkada bo’lsa, biroz yirikroqlari (diametri 7–11 mkm) – terida va shilliq pardalarda
uchraydi. Qon yaratuvchi a’zolarda, endokrin bezlarda va jigarda yirik (diametri 20–30 mkm va undan
katta) kapillyarlar bo’lib, ular sinusoid kapillyarlar deb ataladi. Jinsiy olatning g’ovak tanasida esa
kapillyar tipidagi maxsus qon saqlovchi bo’shliqlar – lakunalar mavjud.
Ko’pchilik hollarda kapillyarlar to’r tashkil qiladi, ammo ular qovuzloq (teri so’rg’ichlarida)
hamda koptokchalar (buyrakda tomirlar koptokchasi) hosil qilib joylashishi mumkin. Qovuzloq hosil
qilgan kapillyarlarda arterial va venoz bo’limlar tafovut qilinadi. Venoz bo’lim arterial bo’limga
nisbatan biroz kengroq bo’ladi. Turli a’zolarda kapillyarlarning zichligi turlicha bo’ladi va bu holat
a’zo to’qimalarining morfo-funksional xususiyatiga bog’liq. Masalan, ko’ndalang-targ’il mushak
to’qimasida 1 mm
2
yuzada 1400 kapillyar bo’lsa, terida shuncha maydonga 40 kapillyar to’g’ri keladi.
Odatda hamma to’qimalarda ham fiziologik sharoitda 50 foizga yaqin kapillyar ishlamay turadi.
Bunday kapillyarlarning bo’shlig’i juda tor bo’ladi, ammo butunlay bekilib qolmaydi. Ishlamayotgan
kapillyarga qon shaklli elementlari sig’maydi, ammo ular orqali qon plazmasining aylanishi davom
eta beradi (bularni «yopiq» kapillyarlar deb ataladi). Ishlayotgan «ochiq» kapillyarlar soni a’zolarning
muayyan paytdagi ish faoliyatiga bog’liq.
Kapillyarlar devori juda yupqa bo’lishiga qaramay, unda ham 3 qatlamni: endoteliy
hujayralaridan tashkil topgan ichki, bazal membrana va peritsit hujayralaridan iborat o’rta hamda
adventitsial hujayralar va nozik kollagen tolalardan iborat tashqi qavatlarni ajratish mumkin.Endoteliy
qavati kapillyarning bo’yiga qarab cho’zilgan chegaralari notekis bo’lgan yassi hujayralar qatlamidan
iborat. Endoteliy hujayralarining uzunligi 25–30 (ba’zan 75–175 mkm ga), eni 8–10 mkm ga yetadi.
Hujayralarning qalinligi yadro joylashgan yerda 3–5 mkm bo’lsa, chetki qismlarida yupqalashib, 0,1
mkm gacha boradi. Yadrolari oval yoki yumaloq bo’ladi, ammo ba’zan uning shakli o’zgarishi ham
mumkin. Elektron mikroskopda qaralganda endoteliy hujayrasining kapillyar bo’shlig’iga qaragan
yuzasi, odatda, notekis ko’rinishga ega bo’lib,
uzunligi 0,1–0,7 mkm bo’lgan psevdopodiyalar
207
va sitoplazmatik o’simtalar hosil qilishi mumkin (127-rasm). Bunday tuzilmalar ayniqsa
kapillyarlarning venoz qismida ko’proq uchraydi. Psevdopodiyalar va o’simtalar endoteliy yuzasini
oshiradi, endoteliy orqali suyuqlik o’tishining sur’atiga qarab, ularning kattaliklari o’zgarib turishi
mumkin. Endotelial hujayralarida organellalar kam bo’lib, ular asosan yadro atrofi zonasida
joylashgan. Bundan tashqari, bu hujayralar sitoplazmasida yo’g’onligi 5 nm atrofida bo’lgan
mikrofilamentlar tutamlari uchraydi. Ular hujayraning sitoskletini tashkil qiladi va organellalarning
hujayra ichida ko’chib yurishlarini ta’minlaydi. Endoteliy hujayralarining ichki va tashqi yuzalari
bo’ylab pinotsitoz pufakchalar va vakuolalar joylashadi, ular endoteliy orqali har xil moddalarning va
metabolitlarning o’tishini aks ettiradi.
127- rasm:. Kapillyarning elektron mikrofotografiyasi. X 10. 000.
1 – endoteliy hujayrasi; 2 – endoteliy hujayrasining yadrosi; 3 – mitoxondriya; 4 – pinotsitoz
pufakchalar; 5 – bazal membrana; 6 – kapillyar boshlig’i; 7 – kapillyarlar devoridagi teshikchalar
(poralar); 8 – peritsit hujayra sitoplazmasi.
Bazal membrana tolali tuzilishga ega bo’lib, uning qalinligi 20–50 nm (ba’zi a’zolar
208
kapillyarlarida 150 nm gacha) bo’ladi. Bazal membrana tolalarining yo’g’onligi 2–3 nm atrofida
bo’lib, bir-biri bilan chirmashib ketgan, ular orasida esa amorf modda yotadi. Endoteliy hujayralari
bilan peritsitlar o’rtasida bazal membrana ba’zi joylarda ingichkalashadi va uziladi, bu joyda
hujayralar sitolemmalari bir-biri bilan zich bog’lanish hosil qilib birikadi. Bunday endotelio–peritsitar
bog’lanish sohalari, ehtimol, bir hujayradan ikkinchi hujayraga qo’zg’alishni uzatish joylari bo’lsa
kerak.
128- rasm. Kapillyarlar turlari sxemasi (Yu.I. Afanasyevdan).
I – yaxlit endoteliy va uzluksiz bazal membranali gemokapillyar; II – fenestrlar (teshiklar) tutgan
endoteliy va uzluksiz bazal membranadan iborat gemokapillyar; III – ilma-teshik endoteliy va uzuq-
uzuq bazal membranadan iborat sinusoid gemokapillyar.
1 – endoteliy hujayrasi; 2 – bazal membrana; 3 – fenestrar; 4 – yoriqlar (poralar); 5 – peritsit; 6 –
adventitsial hujayra; 7 – endoteliy hujayrasining peritsit bilan birikkan joyi; 8 – nerv oxiri.
Peritsitlar (Ruje hujayralari) ni ba’zi tadqiqotchilar bazal membrananing tarkibiy qismi deb
hisoblaydilar. Ular hamma tomonidan bazal membrana bilan o’ralgan (128-rasm). Peritsitlarning uzun
sitoplazmatik o’simtalari bo’lib, ular kapillyarlarning bo’ylamasiga yo’nalgandir. Elektron mikroskop
yordamida o’simtalarda ingichka fibrillalarni ko’rish mumkin. Bu hujayralarning funksional
ahamiyati hali to’la o’rganilmagan. Kapillyarlar devorining qisqarishi jarayonida peritsitlarning
ishtirok etishi haqida turli fikrlar mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
