Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Elastik  tipdagi  arteriyalar  (arteria  elastotypica).  Elastik  tipdagi  arteriyalarga  bevosita 

yurakdan boshlanuvchi yirik tomirlar, ya’ni aorta va o`pka arteriyalari kiradi (125-rasm). Bu tipdagi 

arteriyalarda qon katta bosim (120–130 mm. simob ustuni) va tezlik (0,5–1,3 m/s) bilan oqadi. Elastik 

tolalar va pardalarning ko`pligi tufayli bu arteriyalar devori yurak sistolasi vaqtida cho’ziladi. Natijada 

tomir bo’shlig’i kengayib, qon zarbi susayadi. Diastola paytida esa tomir devori yana ilgarigi holatga 

qaytadi. Elastik arteriyalar tuzilishini aorta devorining tuzilishi misolida ko’rib chiqamiz. 

 

 

  

 

125- rasm. Elastik tipdagi arteriya. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 0b.20. ok. 10. 

1 – ichki parda; a – endoteliy; b – endoteliy osti qatlami; 2 – o’rta parda; d – darchali elastik 

membranalar; e – silliq  mushak hujayralar; 3 – tashqi parda. 

 

 

Ichki parda (tunica intima) tomir bo’shlig’iga qaragan bo’lib, o’z navbatida u ham uch qavatdan 

tuzilgan: endoteliy, endoteliy osti qavati va elastik tolalar chigali. 

 

Bu  t o m i r l a r   e n d o t e l i y s i (endothelium) bazal membranada joylashgan yirik, yassi 

hujayralar bo’lib, ular tomir bo’ylab yotadi. Odam aortasining endoteliy hujayralarining bo’yi ba’zan 

500  mkm  ga,  eni  esa  150  mkm  ga  yetadi.  Bu  hujayralar  ko’pincha  bir  yadroli  bo’lib,  elektron 

mikroskopda o’rganilganda ularning sitoplazmasida turli shakl  va kattalikdagi anchagina (200 dan 

700 gacha) mitoxondriyalar ko’rinadi. Endoplazmatik to’r sust rivojlangan bo’lib, membranasida oz 

miqdorda ribosomalar tutadi. 

 

E n d o t e l i y  osti  q a v a t i (stratum subendotheliale) ancha qalin bo’lib, aorta devo-rining  

15–20 foizini tashkil qiladi. U siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan va ko’p 

miqdorda  ixtisoslashmagan  yulduzsimon  huayralar  tutadi.  Bu  qavat  Langgans  qavati  deb  ham 

nomlanib,  bu  yerda  bo’ylama  yo`nalgan  ayrim  silliq  mushak  hujayralari  ham  uchraydi.  Ichki 

pardaning hujayralararo asosiy moddasi glikozaminoglikanlarga va fosfolipidlarga boy bo’lib, tomir 

devorining oziqlanishida muhim rol o’ynaydi. 

 

O’rta va keksa yoshdagi kishilarda asosiy moddada xolesterin va yog’ kislotalar uchraydi. 

---

 

204 

Endoteliy  osti  qavatidan  chuqurroqda  nozik  elastik  tolalarning  qalin  to’ri  (plexus  fibroelasticus) 

joylashgan bo’lib, unda ichki aylana va tashqi bo’ylama qatlamlarni ajratish mumkin. 

 

Aortaning ichki pardasi yurakdan chiqish joyida uchta yarim oysimon klapanlar hosil qiladi. 

Ichki pardaning elastik tolalar turi keskin chegarasiz o’rta pardaga o`tadi. 

 

O’r t a  p a r d a (tunica media) juda ko’p darchali elastik membranalar (m. elastica fenestrata) 

dan tashkil topgan. Bu membranalar elastik tolalar bilan o’zaro bog’lanib, boshqa pardalarning elastik 

elementlari bilan birgalikda yagona elastik karkas hosil qiladi. Darchali elastik membranalarning soni 

40–50  taga  yetadi.  Ular  orasida  oz  miqdorda  fibroblastlar  uchraydi.  Membranalar  orasida  ularga 

nisbatan  qiyshiq  yo’nalgan  silliq  mushak  hujayralari  joy-lashadi.  O’rta  qavatning  bunday  tuzilishi 

aorta  devorining  elastikligini  ta’minlaydi,  sistola  davrida  u  kengayib,  qon  zarbini  yumshatadi  va 

diastola vaqtida tomir devorining tonusini saqlab turishga yordam beradi.  

 

T a s h q i   p a r d a. (tunica externa) siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan 

iborat bo’lib, unda asosan uzunasiga yo`nalgan ko’p miqdordagi elastik va kollagen tolalar joylashadi. 

Tashqi pardada tomirlarning nervlari (nervi vasorum) va tomirchalari (vasa vasorum) joylashib, bular 

o’rta qavatga ham o’tadi. Tashqi parda tomir devorining cho’zilib yoki yorilib ketishidan saqlaydi.