Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

TASHQI QULOQ 

Tashqi quloq nog’ora  parda, tashqi eshituv  yo’li  va  quloq  suprasidan iborat.  Nogora parda shakli 

oval, bir oz botiq bo’-ladi. Eshituv suyakchalaridan biri - bolg’acha o’z dastasi yordami-da nog’ora 

pardaning ichki yuzasiga yopishadi. Bolg’achadan nog’ora pardaga qon tomirlar va nervlar o’tadi. 

Nog’ora parda zich fib-roz to’qimadan tuzilib, pardaning tashqi qatlamlaridan kolla-ten tolalar radial 

---

 

191 

yo’nalishga, ichki qatlamlarida esa tcirkulyar  yo’nalishga ega bo’ladi. Pardaning har ikkala yuzasi 

ham  mutlaqo  tekisdnr.  Elastik  tolalar  nog’ora  pardaning  periferiyasida  va  markazida  uchraydi. 

Nog’ora  pardaning  ichki  yuzasi  qalinligi  20-30  mkm  yupqa  shilliq  parda  bilan  qoplantan.  SHilliq 

parda 

 

epiteliysi bir qavatli kubsimon bo’ladi. Nog’ora pardaning tash-^i yuzasi tashqi quloqning qalinligi 

50-60 mkm bo’lgan teri epidermisidan iborat. 

Tashqi quloq nayining tog’ay qismi elastik tog’aydan tuzil-gan. U quloq suprasidan boshlanuvchi teri 

bilan qoplangan. Bu erdagi teri umuman tananing boshqa qismlaridagi teri kabi tu-zilgan. Nay tog’ay 

qismining terisida ingichka tukchalar bo’lkb, ularning sumkasiga yirik yog’ bezlari ochiladi. YOg’ 

bezlaridan chuqurroqda oltingugurtga boy sekret ishlovchi bezlar (glandulae ceruminosa ) joylashadi. 

Bu  bezlar  o’zgargan  ter  bezlari  bo’-lib,  oltingugurt  tutgan  quloq  sarig’ini  ishlab  chiqaradi.  Quloq 

sarig’i esa o’z tarkibida yog’lar va oltingugurt saqlovchi va eshi-tuv nayini ho’llab turuvchi sarg’imtir 

suyuqlikdir. 

Quloq suprasi teri bilan qoplangan elastik tog’ayli yuqa plastinkadan iborat. Ko’p qavatli yassi epiteliy 

yuzasida oz miqdorda ingichka tuklar mavjud. Supra terisida yog’ bezlari-ning chiqaruv yo’llari va 

kam miqdorda ter bezlari uchraydi. 

URTA QULOQ 

Urta quloq nog’ora bo’shliq, eshituv suyakchalari va eshituv naychasidan iborat (119-rasm ga q). Urta 

quloq  bo’shlig’i  -  n  o  g’  o-ra  bo’shliq  chakka  suyagida  joylashib,  ichi  havo  bilan  to’lgan.  Uning 

devori,  eshituv  suyakchalari  va  nog’ora  pardaning  ichki  yuza-si  shilliq  parda  bilan  qoplangan.  Bu 

parda  periost  bilan  zich  birlashib  ketgan  yupqa  biriktiruvchi  to’qima  qatlamidan  va  bir  qavat 

kubsimon yoki tcilindrsimon epiteliydan tuzilgan. Nog’o-ra bo’shliqning medial devorida 2 ta teshik 

yoki»  «darcha»  bor.  Birinchisi  oval  «darcha»  bo’lib,  unga  uzangi  suyakchasining  asosi  porshen’ 

shaklida kirib turadi. Bu darcha nog’ora bo’shliqni chi-g’anoqning dahliz (vestibulyar) narvonidan 

ajratadi. Ikkinchi-si aylana darcha bo’lib, u tolali parda bilan yopilgan. Bu darcha nog’ora bo’shliqni 

nog’ora narvondan ajratadi. 

Epiteliy  ba’zi  joylarda  (nog’ora  parda  chekkasida,  Evstaxiy  naychasi  teshigi  og’zida)  hilpillovchi 

hujayralardan  iborat.  SHilliq  pardada  odatda  bezlar  kuzatilmaydi.  Urta  quloqdan  burun-halqum 

bo’shlig’iga diametri 1-2 mm bo’lgan eshituv n a y ch a s i ( tuba auditiva seu Eustachi) yo’naladi. Bu 

suyak-to-g’ayli  naycha  bo’lib,  suyak  qismining  shilliq  pardasi  tuzilishi  bo’yicha  nog’ora 

bo’shlig’ining shilliq pardasiga o’xshash va ko’p qa-torli hilpillovchi epiteliy bilan qoplangan. Tog’ay 

qismida  shilliq  osti  pardasi  ham  farq  qilinadi.  Epiteliy  ko’p  qatorli  hilpillovchi  bo’lib,  unda 

qadahsimon hujayralar uchraydi. Lim-fotcitlarga boy xususiy pardada shilliq bezlar joylashgan. Ev-

staxiy  naychasi  devorining  tog’ayi  o’ziga  xos  tuzilishga  ega  bo’-lib,  gialin,  elastik  va  tolali 

tog’aylarning aralash manzarasi-ni hosil qiladi. Naycha orqali nog’ora bo’shliqdagi havoning bosimi 

muayyan darajada saqlanishi ta’minlanadi. Naychaning 

xalqumga qaragan teshigi oldida shilliq parda limfoid fol-likullarga boy bo’lib, nay murtagini hosil 

qiladi. 

Urta  quloqda  uchta  eshituv  suyakchalari-  bolg’acha,  san-doncha  va  uzangicha  bor.  Bu  suyaklar 

sistemasi bolg’achaning sopi yordamida nog’ora pardaga tutashadi, uzangicha esa ichki quloqning 

oval  darchasiga  kirib  turadi.  SHu  tufayli  nog’ora  pardaning  teb-ranishi  ichki  quloq  suyuqlig’iga 

uzatiladi. 

ichki 

QULOQ

 

Ichki  quloq  chekka  suyagining  tag  qismida  joylashgan  suyak  labirintini  hosil  ^luvchii  suyak 

bo’shliqlari sistemasidan ibo-rat (119-rasm ga q.). Bu suyak labirinti ichida parda labirinti joylashib, 

suyak  labirint  devoridan  perilimfa  deb  ataluvchi  suyuqliq  yordamida  ajralib  turadi.  Parda  labirint 

ichida  endo-limfa  joylashadi.  Endolimfa  tutuvchi  bo’shliq  perilimfa  tutuv-chi  bo’shliq  bilan 

tutashmaydi. 

---

 

192 

Suyak labirintida  dahliz, uch/pa yarim aylana kanal  va  suyak chig’a-nog’i tafovut qilinadi. Dahliz 

(vestibulium) o’rta quloqqa yondoshgan kichkinagina suyak bo’shlig’i bo’lib, u nog’ora bo’shlig’idan 

oval darchani (foramen ovale) berkitib turuvchi nozik parda yordamida ajraladi. 

YArim  aylana  kanallar  uchta  yoysimon  bo’shliqdan  iborat  bo’lib,  ular  o’zaro  perpendikulyar 

yo’nalishda yotadi. Ularning uchlari beshta teshik tarzida dahliz bo’shlig’iga ochiladi. SHu bilan bir-

ga  har  bir  yarim  aylana  kanalning  oyoqchalaridan  birida  kengay-ma  -  yarim  aylana  kanalining 

ampulasi joylashadi. 

Suyak chig’anog’i o’z atrofida spiral shaklida 2,5 marta aylanuvchi suyak kanalidan iborat: Suyak 

chig’anog’ining bo’shlig’i spiral plastinka (lamina spiralis ossea) yordamida ikki qavapa bo’linadi. 

Ammo spiral plastinka chig’anoqning tashqi devoriga va uchiga etib bormasligi sa-babli, bu erda ham 

ikkala qavat o’zaro tutashadi. 

YUqorida kayd qilinganidek, suyak labiritida undan perilimfa vos itasi bilan ajralib turuvchi parda 

labirint joylashadi. Parda labi-rintida dahlizda  joylashgan  yumaloq K,on4a(sacculus)Ba elipssimon 

xal-tacha  yoki  bachadoncha  (utericulus),  uchta  yarim  aylana  kanal 

EE 

chig’anoqning  parda  qismi 

parda qismi farq qilinadi. Sacullus va utericulus o’zaro ductus 1Yepsi1ozasi1ap5yordamidatutashadi. 

Bu naychaning o’rta qismidan ductus endoIymphaticus6oimiaHaflH. Bu  yo’l oxiri berk endolimfa 

qopchasi  tarzida  tugaydi.  Bachadoncha  yarim  aylana  kanallarning  parda  qismi  hosil  qilgan 

kengaymalar  yoki  ampulalar  bilan  tutashib  turadi.  Am-pulalar  devorining  ichki  yuzasida  eshituv 

qirralari (cristae am-pularis), qopcha va bachadonchalarda esa eshituv dog’lari (maculae acusticae) 

joylashadi. Eshituv dog’lari va eshituv qirralari muvoza-nat organlari hisoblanadi. YUmaloq qopcha 

tor kanalcha yordamida chi-g’anoqning parda kanaliga tutashadi. 

Eshituv va muvozanat organining taraqqiyoti. Embrional hayot-ning uchinchi haftasida miyaning orqa 

pufagi atrofidagi birynchi jabra yirig’i sohasida ektoderma bir oz qalinlashadi. Tezda bu qalinlashgan 

joy eshituv chuqurchasiga aylanib, bu chuqurcha ychka- 

riga  botadi  va  uning  chekkalari  keyinchalik  qo’shilib  ketadi.  Na-tijada  eshituv  chuqurchasi  berk 

eshituv pufakchasiga aylanadi. Eshituv  pufakchalari ektodermadan ajralib,  kalta tasma  yorda-mida 

cho’zinchoq  miya  bilan  tutashadi.  Bu  tasma  eshituv  nervi  va  eshituv  gangliysining  kurtagi  bo’lib 

xizmat  qiladi.  Eshituv  gangliylarining  neyroblastlari  o’simtalar  hosil  qiladi.  Mar-kaziy  o’simtalar 

miyaga  qarab  o’sib  eshituv  nervini  hosil  qila-  .  di,  periferik  o’simtalar  esa  eshituv  pufakchalari 

devorida  ri-vojlanayotgan  sezuvchi  hujayralarga  yaqinlashib,  ularning  tanasidagi  tugmasimon 

kengaymalar shaklida tugaydi. 

Embrional taraqqiyotning to’rtinchi haftasidan boshlab, eshi-tuv pufagi asta-sekin murakkab labirint 

shakliga  kira boshlay-di. Dastavval eshituv pufagining devori  yuqoriga  yo’nalgan  bo’rt-mani hosil 

qiladi. Eshituv pufagining o’zi esa,  bir oz pastdan  yuqoriga cho’ziladi va ductus endolumphaticus 

sohasidagi  burma  yordamida  pastki  va  yuqorigi  qismlarga  bo’linadi.  YUqorigi  qism  ellipssimon 

xaltacha yoki bachadonchani va yarim aylana kanal-larni hosil qiladi. Eshituv pufakchasining pastki 

qismidan  yumaloq  qopcha  va  u  bilan  bog’liq  bo’lgan  chig’anoq  kanali  hosil  bo’ladi.  YUqorigi 

qismdan dastavval yarim aylana kanallar pay-do bo’ladi. Umumiy kurtakdan taraqqiy etgani sababli 

vertikal  kanallar  o’zaro  tutashish  joyida  umumiy  kanal  hosil  qiladi  va  kanal  ellipssimon 

bachadonchaga  ochiladi.  Ampulalar  yarim  ay-lana  kanallar  oyoqchalarining  kengayish  yo’li  bilan 

hosil bo’ladi. 

Eshituv  pufagi  yuqorigi  bo’limining  yarim  aylana  kanallarga  sarf  bo’lmagan  qismidan  ellipsimon 

xalgacha hosil bo’ladi. YArim aylana kanalchalarga ega bo’lgan bu bachadoncha eshituv pufagining 

pastki qis-midan asta chuqurlashib boruvchi burma yordamida ajrala boradi m nihoyat u bilan faqat 

ductus uterico - sacculus vositasida tutashadi. 

Eshituv  pufagining  pastki  bo’limida  ikkinchi  egat  hosil  bo’-lib,  u  asta-sekin  chuqurlashadi  va 

rivojlanib  kelayotgan  chig’anoq  kanalini  pufakcha  pastki  bo’liminini  qolgan  qismidan  ajrata-di. 

Qolgan  qismidan  yumaloq  qopcha  hosil  bo’lib,  u  cho’zilib  ke-layotgan  chig’anoq  kanali  bilan 

tutashadi.  Bu  kanal  spiral  singa-ri  2,5  marta 

buraladi. 

---

 

193 

Pufakchaning  shakli  o’zgarishi  bilan  birga  uning  hujayralari  tayanch  va  sezuvchi  (yoki  retceptor) 

hujayralarga  differentciallashadi.  Ayni  vaqtda,  eshituv  nervining  gangliysi  eshituv  pufagining  ikki 

bo’li-miga  differentciallashuvi  sababli  ikki  chig’anoq  va  dahliz  gangliy-lariga  (g.  cochlearis  et  g. 

vestibularis) bo’linadi. 

Suyak labirint esa ichki quloq kurtagini o’rab turuvchi mezen-ximadan hosil bo’ladi. Ushbu kurtakka 

bevosita tutashuvchi me-zenxima qatlamlari parda labirint devorining biriktiruvchi to’qima qismini 

hosil qiladi. Parda labirintdan uzoqroq joy-lashgan mezenxima qavatlari avval tog’ay, keyin esa suyak 

labi-rintini hosil qiladi. Suyak labirintida, nog’ora bo’shliqqa qa-ragan yuzada parda bilan yopilgan 

ikkita teshik - oval va yumaloq darchalar hosil bo’ladi. 

CHig’anoqning  markaziy  qismida  uning  o’zagi  -  modulus  hosil  bo’-lib,  bundan  suyak  chig’anoq 

ichiga  dastlab  fibr  z  plastinka  o’sib  kira-di.  Plastinkaning  ichki  qismi  spiral  suyak  plastinkaga 

aylanadi.  Buning  natijasida  parda  kanal  tashqi  tomonga  suriladi  va  uning  tashqi  devori  bu  erdagi 

spnral bog’lamni hosil qiluvchi suyak ust pardasi bilan birlashib ketadi. Vujudga kelgan perilimfatik 

bo’sh-liqlar dahliz narvonini (scala vestibuli) va nog’ora narvonini (scala tympani) hosil qiladi. 

Urta quloq (nog’ora bo’shliq) va undan boshlanuvchi Evstaxiy naychasi birinchi jabra yirig’idan hosil 

bo’ladi. Nog’ora parda birinchi jabra yirig’ini berkituvchi pardasidan va shu erdagi jabra yoylaridan 

taraqqiy etadi. 

Quloq  suprasi  tashqi  eshituv  yo’li  teshigini  keng,  noto’g’ri  d.alqa  tarzida  o’rab  turuvchi  oltita 

do’mboqchaning  qo’shilishi  na-tijasida  yuzaga  keladi.  Bu  do’mboqchalar  esa  birinchi  va  ikkinchi 

jabra yoylaridan taraqqiy etadi. 

Eshituv suyakchalari nog’ora bo’shlig’ini o’rab turuvchi mezenxi-madan rivojlanadi. 

SHunday qilib, ichki quloq takomilida asosan ikki embrion varag’ining (mezoderma va ektoderma) 

hosilalari ishtirok etadi. Ektoderma hisobiga uning qoplovchi, tayanch, sezuvchi hujayralari va nerv 

gangliylari  hosil  bo’lsa,  mezodermadan,  jumladan,  me-zenximadan,  uning  suyak,  tog’ay  va 

biriktiruvchi to’qimali qismla-ri takomillashadi. 

Eshituv  va  muvozanat  organining  sezuvchi  yoki  retceptor  hujay-ralari  ikkilamchi  sezuvchi