Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 

KO’RISH A’ZOSI (ORGANUM VISUS) 

Ko’zlar (oculi) juft organ bo’lib, ko’rish analizatorining periferik qismini tashkil qiladi. 

Ko’rish organi ko’z olmasi ( buebus oculi ) va yordamchi appa< ratlar - ko’z mushaklari, qovoq va 

yosh bezlaridan tashkil top-gan. 

Ko’z olmasining qobig’i uch qavatdan iborat (114-rasm): 

1. Tashqi yoki fibroz g arda - tunica fibrosa bulbi. 

2. O’rta yoki tomirli parda -tunica vasculosa bulbi. 

3. Ichki yoki to’r parda - tunica inierna bulbi seu retina. 

Tashqi parda ko’z olmasining zich himoya qobig’ini hosil qiladi-U orqa, tinyaq bo’lmagan qism-oqsil 

parda  (sclera)  va  oldingi  ti-niq  qism  -  muguz  parda  (cornea)  dan  iborag.  Tashqi  pardadan  so’ng 

qontomirlarga boy o’rgpa parda joylashgan. Bu pardada: xususie tomirli parda (tunica chorioidea). 

kiprikli tana (corpu ciliare) va yoy parda (iris) farq qilinadi. 

Kiprikli tanaba, o’z navbatida, quyidagilar farq qilinadi: kiprikli tana mushagidan iborat tashqi bo’lim 

va ko’z gav- 

---

 

177 

 

114- rasm. Ko’z burchagi. 

1 - muguz parda; 2 - ko’z olmasining oldingi kamerasi: 3 - rangdor qavat; 4 - k?z of

1

™

8

"

1

" «ing orqa 

kamerasn;  5  -  kuz gavqari;  6  -  kiprikli belbor (TCinn boylami);; 7  - shiiasimon tana;  9  - tojsimon 

boylach; 10 - kipriksimon tana; a - kiprikli tananing o’simtasi, o  ii»>. rikli tana mushagi; U - oqsil 

parda (sklera): 12 - qon tomirli qavat; 13 - to’r parda 

(V.G. Elnseevdan). 

harini o’rab turuvchi kiprikli o’simtalardan tuzilgan ichki b o’ l i m. 

Qiprikli  tanadan  oldinga  qarab  yoy  parda  chiqadi.  YOy  pardaning  markazidagi  «teshik»ni  ko’z 

qorachig’i (pipilla) deyiladi. 

Tomirli pardaga ichki tomondan pgo’r parda birikib turadi. Bu parda ko’zning orqa qismida ayniqsa 

kuchli taraqqiy etib, nur sezish qobiliyatiga ega. To’r pardaning bu qismi ko’ruvch i yoki optik 

qis^(rage optica retinae) deb ataladi. To’r parda ancha qalin (05, mm atrofida). To’r pardaning oldingi 

qismi kipriksimon tana yaqinida juda yupqalashadi (0,15 mm gacha) va ikki qavatli kubsimon epite-

liydan tuzilgan yupqa pardaga aylanadi. Bu qism to’r pardaning «k o’ r» q i s m i (pars caecae retinae) 

deb nomlanadi. «Ko’r» qism o’z navbatida kipriksimon tanani va yoy pardaning orqa yuzasini qoplov-

chi bo’limga ajratiladi. To’r parda optik qismining «ko’r» qismiga o’tish chegarasi arrasimon, notekis 

bo’ladi. 

Ko’z  olmasining  ichi  bo’shliqdan  iborat.  Bo’shliqning  orqa  qismi  tiniq  yopishqoq  massa  - 

shishasimon tana (corpus vitreumj bilan to’lgan. SHishasimon tananing oldingi botiq yuzasidan ikki 

yoqlama qavariq tana - ko’z gavhari (lens) yotadi. 

Ko’z gavhari bilan muguz parda orasidagi ko’z olmasi bo’shli-g’ining oldingi qismi suyuq modda ( 

humor  aquaes  )  -kamera  su-yuqlig’i  bilan  to’lgan  bo’ladi.  Ko’z  olmasining  bo’shlig’i  yoy  parda 

yordamida oldingi bo’lim - ko’zning oldingi kamerasi-ga va orqa bo’lim - ko’zning orqa kamerasiga 

bo’li-nadi. Ko’z olmasidan, aniqrog’i, to’r pardasidan ko’ruv nervi (n. opticus) chiqadi. 

---

 

178 

Ko’z olmasida faoliyati jihatidan farq qiluBchi 4 sistema mavjud: 

X.Dioptrik  yoki  nur  sindiruzchi  sistema  -  ko’zga  tushadigan  nurlarni  sezuvchi  sistemaga  etkazib 

beradi.  Bu  jarayonda  muguz.  parda,  ko’z  olmasining  suyuqligi,  ko’z  gavhari  va  shishasimon  tana 

ishtirok etadi. 

2.  Akkomodatcion  yoki  moslovchi  sistema  -  ko’zga  tushadigan  tasvirlarni  juda  yaqqol  ravishda 

sezuvchi sistemaga etkazadi. Bu sistema ko’zning uzoq yoki yaqin masofalardagi tasvirlarni yaq-qol 

qabul qilishida eng asosiy rolni o’ynaydi. Akkomodatciya ja-rayonida kiprikli tana, yoy parda, uning 

hosilasi bo’lgan ko’z qo-rachig’i va ko’z gavhari ishtirok etadi. 

3. Sezuvchi yoki retceptor sistema - to’r pardada joylashgan fotoretceptor va pigment hujayralardan 

tashkil topgan. 

4. Tayanch, trofik, himoya va harakat sistemasi - tashqi fib-roz tomirli qavatlar, ko’z mushaklari va 

bezlardan iborat. 

Ko’z taraqqiyoti. Ko’z uch manbadan: oraliq miya devorining bo’rtmasi, ektodermaning teriga oid 

varag’i va mezenximadan ho-sil bo’ladi. Ko’z kurtaklari embrion taraqqiyotining 3-haftasida oldingi 

miya pufagi yon devorining pastki qismidan ikkita bo’rt-ma shaklida paydo bo’ladi. Bu bo’rtmalar 

ko’z  pufaklari  deb  ata-lib,  dastlab  oraliq  miya  bo’shlig’i  bilan  tutashib  turadi.  Keyin-chalik,  ko’z 

pufakchalarini  oraliq  miya  bilan  tutashtiruvchi  qism  torayib,  ingichka  kanalga  aylanadi  va  ko’z 

pufagining oyoqchasini: tashkil etadi. 

Ko’z pufakchalari paydo bo’lishi bilan ayni bir vaqtda ko’z: pufagi sirtiga yondoshgan ektodermada 

murakkab jarayonlar so-dir bo’lib, ko’z gavharining hosil bo’lishiga olib keladi. Ekto-dermaning bu 

qismida hujayralar ko’paya boshlaydi va natijada-ektoderma qalinlashib, ko’z gavhari kurtagini hosil 

qiladi. Bu 

kurtak asta-sekin kattalashib ektodermal cho’ntak shaklida ko’z pufagiga botib kirib, uning devorini 

ikki qavatdan iborat qadahsimon tuzilmaga aylantiradi. 

Ko’z gavhari cho’ntagining tashqi tomoni qo’shilib gavhar pu-fakchasiga aylanadi va bu pufakcha 

ektodermadan  ajraladi.  Ko’z  pufagining  devoridan  hosil  bo’lgan  qadahsimon  tuzilmaning  ich-ki 

yuzasi bilan gavhar orasiga mezenxima o’sib kiradi. 

Qadahsimon  tuzilmaning  ichki  varag’idan  to’r  parda,  tashqi  varag’idan  esa  pigmentli  epiteliy  deb 

ataluvchi  to’r  pardaning  yuza  epiteliysi  vujudga  keladi.  Ichki  varaq  neyroblastlari  ta-komillanib, 

ulardan  tayoqcha  va  kolbachalar  shaklidagi  fotore-tceptor  hujayralar  va  to’r  pardaning  boshqa 

neyronlari  hosil  bo’ladi.  Ko’z  qadahining  oyoqchasiga  to’r  pardadan  nerv  tolalari  o’sib  kirishi 

natijasida u ko’rish nerviga aylanadi. 

Ektodermadan  ajralib  chiqqan  gavhar  pufakchasi  sirtdan  kapsula  bilan  o’ralgan.  Dastlab  pufakcha 

devori prizmatik epi-teliydan tuzilib, bo’shlig’i suyuqliq bilan to’lgan. Qeyinchalik, oldingi devorning 

hujayralari bir oz yassilashib gavharning kubsimon epiteliysiga aylanadi, orqa devor hujayralari esa 

cho’zilib, gavhar prizmalari yoki tolalariga aylanadi. 

Gavharning keyingi o’sishi uning ekvatoridagi hujayralari ko’payishi hisobiga yuz beradi. Dastlab, 

hosil bo’lgan gavhar to-lalari gavhar pufakchasi ichiga do’mboqcha shaklida bo’rtib chiqib, gavhar 

yadrosini hosil qiladi. YAdroga esa gavhar ekvatorida ho-sil bo’ladigan yangidan-yangi tolalar qat-

qat bo’lib tiklanadi. Gavhar tolalari uning bo’shlig’ini asta-sekin to’ldiradi va gav-har zich kompakt 

tanachaga aylanadi. 

Ko’z olmasining orqa bo’limidagi mezenxima shishasimon tana-ga (corpus vitreum) aylanadi. Ko’z 

olmasining  qolgan  pardalari  (tomirli  va  oqsil  parda)  uning  yuzasini  qoplovchi  mezenximadan 

rivojlanadi. Ko’z olmasi oldingi bo’limining mezenximasi dast-lab shu bo’lim bo’shlig’ini batamom 

to’ldirib turadi. Keyin unda ayrim mayda bo’shliqlar paido bo’ladi va ularning qo’shi-lishidan ko’z 

kamerasi hosil bo’ladi. Bu bo’shliqqa yoy parda o’sib kirib, uni oldingi va orqa ko’z kameralariga 

ajratadi.