Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н


BOSH MIYA YARIM SHARLARI PUSTLOG’I



Download 18,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet169/315
Sana12.09.2021
Hajmi18,63 Mb.
#172604
1   ...   165   166   167   168   169   170   171   172   ...   315
Bog'liq
Gistologiya Zufarov K. 2005(1)

 

BOSH MIYA YARIM SHARLARI PUSTLOG’I 

Bosh  miya  yarnm  sharlari  po’stlog’i  ruhiy  va  ixtiyoriy  faoliyat  markazi  hisoblanadi.  Bosh  mpya 

po’stlog’i miya stvoli va orqa miya harakat apparatlari bilan piramidal yo’lning nerv tutamlari 

va miya yarim sharlari kulrang va oq moddadan ibo-rat. Kulrang modda tashqarida joylashgan bo’lib, 

katta yarim sharlarining po’stlog’ini hosil qiladi. Otc modda esa uning osti

1

-da yotadi. 



Bosh  miya  yarim  sharlari  po’stlog’i  nerv  xujayralaridan  tuzil-gan  bo’lib,  ularning  soni  10-14 

milliardga  etadi.  Bosh  miya  po’st-log’iiing  kalinligi  taxminan  3  mm  bo’lib,  miyaning  ba’zi  qism-

larida hujayralari tuzilishi va tolalarining o’ziga xos joyla-shishi bilan farq qiladi. Miya yarim sharlari 

po’stlog’i tuzi- 

lishidagi bu farq funktcional xarakterdagi farqlarga anchagi-na mos tushib, nerv impul’slarining aktiv 

analiz  va  sintez  qi-linish  joyi  -  po’stloq  maydonchasiga  xos  bo’ladi.  Miya  po’stlog’i-ning  barcha 

hujayralari  mul’tipolyar  neyronlardan  iborat  bo’-lib,  ularning  bir  qancha  xillari  -  piramidasimon, 

duksimon, yulduzsimon, o’rgimchaksimon va ko’ndalang joylashgan neyronlar tafovut qilinadi. 

Bosh  miya  po’stlog’ining  asosiy  hujayralari  piramidasi-m  o  ;i  n  e  y  r  o  n  l  a  r  d  i  r.  Ular  mayda 

(kattaligi 10-12 mkm)„ o’rta (20 mkm) va yirik (40 mkm va undan ziyod) bo’ladi. Bu ney-ronlarning 

tanasi  konussymon  bo’lib,  hujayra  uchi  miya  yuzasiga  qaragan.  Hujayra  uchidan  chiqqan  uzun, 

yo’g’on  dendrit  miya  po’st-larining  yuzasida  elpig’ichsimon  ko’pgina  tolalarga  bo’linib  ke-tadi. 

Neyron tanasining yonlaridan chpqqan kalta dendritlar shu hujayralardan upcha uzoqlashmay, mayda 

tolalar hosil qiladi. Har bir piramidasnmon hujanra asosidan chiqqan neyrit asso-tciativ, komissural 

va proektcion yo’l tolalarini tashkil qiladi. 

Bosh mpya po’stlog’shshng d u k s i m o n h u j a y r a l a p i turli kattalikka ega bo’lib, po’stloqnnng 

quyi qatlamlarida joyla-shadi. 

YU l d u z s i m o n h u j a y r a l a p turlicha kattalikda bo’la-di. Bu neyronlar tanasidan ko’plab 

dendritlar  chiqadi.  YUlduz-simon  hujayralar  miya  po’stlog’ining  turli  qatlamlarida  joylashadi. 

CHuqur  qatlamlarda  joylashgan  hujayralar  ko’tari-luvchi  uzun  aksonlarga  ega  bo’lib,  ular  miya 

po’stlog’ining tashqi  yuzasiga  yo’naladi. Bu aksonlar o’z yo’lida boshqa neyronlarning dendritlari 

bilan kollaterallar hosil qiladi. Urgimchaksi-mon va shoxlangan neyronlar tanasi mayda bo’lib, ular-

ning aksonlari kalta va bir talay tarmoqlangandir. 



 

171 


Bosh  miya  po’stlog’ining  ko’ndalang  neyronlari  po’st-loqning  yuza  qatlamlarida  joylashadi. 

Gorizontal  yo’nalgan  nerv  o’simtalari  piramidasimon  hujayralarning  dendritlari  bilan  qo’shilib, 

po’stlotc tarkibida ko’ndalangiga birlashgan sis-temani hosil qiladi. 

Bosh  miya  yarim  sharlari  po’stlog’i  neyronlari  neyrogliotcitlar  bilan  yaqindan  aloqador  bo’ladi. 

Tayanch vazifani bajaruvchi ast-rotcitlar o’simtalariniig qo’shilishi po’stloqning sintcitiy tu-zilishiga 

ega  bo’lgan  asosini  yaratadi.  Asosan  trofik  vazifani  bajaruvchi  oligodendrogliotcitlar  po’stloq 

neyronlari bilan o’ta yaqin aloqada bo’lib, nerv o’simtalarining pardalarini hosil qiladi. 

Ependimogliotcitlar bosh  miya  yarim  sharlari qorinchalari-ning devorini qoplab turadi. Bosh  miya 

yarim sharlari po’stlog’i-ning eng yuza sathida bir qator gliotcitlardan iborat hujayra-lar joylashib, 

ular po’stloqning nerv elementlarini yumshoq miya qavatidan ajratib turadi. 

Boshi miya po’stlog’iga diqqat bilan qaralsa, uning har xil qismlarida turlicha ifodalangap neyronlar 

qatlamini ko’rish mumkin. Miya po’stlog’ida neyronlarning joylashishiga tc i t o a r- 

 

11K rasm. Odam katta miya sharlarishshg po’stlop!. 



A  -  hujayralirning  joylanish  sxeiasi  (tcitoarxitektonika);  1  -  melekulyar  qavat;  2  -  tash-qi  donador 

qavat; 2 - piramidasimon qavat; 4 - ichki donador qavat; 5 - ganglionar qavat-’ -polimorf hujayralar 

(V.G.  Eliseevdan).  B-  pustloqning  eng  rivojlangan  bo’limlari-dagn  tolalarning  joylanish  sxemasi 

(mieloarxitektonika); 7 - tolalarning tashqi asosiy qatlami; 8 - Bayarje tashqi tizimchas»; 9 - ichki bll 

tizimcha (Bargmandan). 

xitektonika, nerv tolalarining joylashishiga esa mielo-arxitektonika deyiladi. 

Bosh  miya  yarim  sharlari  po’stlog’ining  harakatlantiruvchi  zo-nasida  (masalan,  markaziy  oldingi 

pushtasi) aniq chegaralanma-gan 6 qavat tafovut qilinadi (111-rasm). 

1.  Molekulyar  qavat  (lamina  molecularis  )  oz  miqdorda  urchuqsimon  mayda  neyronlardan  tashkil 

topgan (assotciativ ney-ronlar^) bo’lib, ularning neyritlari miya sirtiga parallel hol-da joilashgan nerv 

tolalarining chigali tarkibiga kiradi. 



 

172 


2.  Tashqi  donador  qavat  (lamina  granularis  externa)  mayda  neyronlar  hisobiga  hosil  bo’lib,  ular 

asosan  piramida  shaklidadir.  Bu  hujayralarning  neyritlari  oq  modda  tomonga  yo’nalib,  qisman 

molekulyar qavatning tangentcial chigaliga ham qo’shilib ketadi. 

3.  P  i.r  a  m  i  d  a  si  m  o  n  hujayralar  qavati  (lamina  piramidalis)  mayda  va  kalta  piramidasimon 

neyronlardan  ibo-rat.  Bu  neyronlar  kattaligi  10-40  mkm  bo’ladi.  Ularning  uchidan  chiqqan 

shoxlanuvchi dendritlari molekulyar qavatda tugallanadi, yon tomondan chiquvchi dendritlari esa shu 

qavatdagi qo’shni hujay-ralar bilan sinapslar hosil qiladi. Neyritlari esa oq modda tomon yo’naladi. 

4.  Ichki  donador  qavat  (lamina  granularis  interna)  po’stloqning  ha,r  xil  qismlarida  turlicha 

rivojlangan. Po’st-loqning ayrim joylarida umuman bo’lmasligi mumkin. Ular may-da piramidasimon 

va yulduzsimon hujayralardan iborat. Bu qavatda yaxshi rivojlangan tangentcial - tashqi ko’ndalang 

nerv tolalari (Bayarje chizimchalari) joylashadi. 

5. Ganglionar qavat (lamina ganglionaris) yirik pi-ramidasimon neyronlar qavati bo’lib, po’stloqning 

asosan hara? katlantiruvchi markazlarida, masalan, oldingi markaziy pushta-da mujassamlangan. Bu 

hujayralarning eng kattalarining ba-landligi 120 mkm va kengligi 80 mkm bo’lib, birinchi marta 1871 

yilda  Kievlik  olim  V.  YA.  Betc  tomonidan  topilganligi  sababli  Betc  hujayralari  deyiladi.  Bu 

hujayralarning  neyrit-lari  harakatlantiruvchi  yadrolarning  neyronlari  bilan  sinaps-lar  ho-sil  qilib 

tugaydi. SHu bilan birga Betc hujayralarining neyritlari ko’p miqdorda kollaterallar hosil qilib, ular 

or-qali po’stloqning bevosita o’ziga tormozlovchi impul’slar beri-shi mumkin. 

6. Polimorf. hujayralar qavati (lamina muetifor-mis) turli shakldati tiayda neyronlardan iborat bo’lib, 

ular-ning  neyritlari  oq  moddaga  yo’nalgan,  dendritlari  po’stloqning  molekulyar  qavatigacha  etgan 

bo’ladi. 

Po’stloqda  joylashgan  nerv  tolalari  (mieloarxitekto-nika)  ham  bir  nechta  qavat  hosil  qiladi.  Nerv 

tolalari  po’st-loqning  turli  joylarida  har  xil  bo’lib,  bo’ylama  va  ko’ndalang  yo’nalgan  7  qavatdan 

iborat: 1) tangentcial tolalar qavati; 2) mag’izli nerv tolalari kam bo’lgan qavat; 3) chizimcha ustki 

qavati; 4) tangentcial mag’iz nerv tolalaridan iborat tashqi Bayarje chizimchasi; 5) chizimchalararo 

qavat; 6) ichki Bayarje chnzimchasi (bu qavat ham tangentcial yo’nalgan mag’izli nerv to-lalaridan 

iborat); 7) chizimcha ostki qavati. 

Nerv  tolalarining  qavati  neyronlar  qavatiga  mos  tushmaydi.  Ikkala  Bayarje  chizimchasi  ham 

piramidasimon hujayralar-nnng afferent tolalari va ular kollaterallaridan hosil bo’-ladi. 

Bosh miya po’stlog’ida faoliyati jihatidan quyidagi nerv to-lalari ajratiladi: 

1.  Proyoktcion  tolalar  -ular  afferent  (markazga  intiluvchi  yoki  sezuvchi)  va  efferent  (markazdan 

qochuvchi yoki h_a

rakatlantiruvchi) bo’lishi mumkin; 



2. Assotciativ tolalar - po’stloqning turli qismlari» ni o’zaro bog’lab turadi; 

3. Komissural tolalar - ikkala yarim sharlarni o’zaro bog’lash vazifasini o’taydi. 




Download 18,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   165   166   167   168   169   170   171   172   ...   315




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish