|
EPITELIY TO`QIMASI (TEXTUS EPITHELIALIS). EPITE-
LIY TO`QIMASINING UMUMIY XARAKTERISTIKASI VA
KLASSIFIKATSIYASI
Epiteliy to`qimasi chegaralovchi to`qima bo`lib, tana yuzasini, hazm qilish nayining, nafas va
siydik chiqarish yo`llarining ichki yuzasini qoplab turadi. Jigar, me’da osti bezi va shuningdek
organizmdagi boshqa ko`pgina bezlarning tarkibiga kiradi. Seroz pardalar ham epiteliy bilan
qoplangan. Epiteliy to`qimasi himoya, sekretor, so`rish va ekskretor funktsiyalarni bajarishga
moslashgan. Ichak bo`shlig`ida fermentlar ta’sirida parchalangan oqsil, uglevod, yog`lar monomerlar
holida hamda suv va mineral tuzlar ximus tarkibidan ichak epitelial hujayralari orqali qon yoki limfaga
so`riladi. Modda almashinish natijasida hosil bo`lgan qoldiq mahsulotlar ham epiteliy hujayralari
orqali organizmdan tashqariga chiqariladi (e k s k r ye-tsiya.) Ekskretsiya asosan o`pkada (karbonat
angidrid va qisman suv ajraladi), buyrakda (mochevina, siydik kislotasi ajraladi), terida (ter bilan suv
va 5-10% mochevina ajraladi) ke-chadi.
Epiteliy to`qimasi chegara to`qima bo`lganligi uchun u o`zining ostida joylashgan to`qimalarni
turli ta’sirlardan (kimyoviy, mexanik) himoya qiladi. Jarohatlanmagan teri epiteliysi turli zaharli
moddalarni va mikroblarni o`tkazmaydi. Epiteliy to`qimasi sekret ishlab chiqarish qobiliyatiga ham
ega. Me’da shilliq qavatini qoplovchi epiteliy to`qimasining mahsuloti me’dani mexanik va kimyoviy
ta’sirlardan saqlasa, me’da-ichak nayi bo`ylab joylashgan epiteliy hujayralari esa oziq moddalarning
parchalanishida va so`rilishida muhim o`rin tutadi.
Epiteliy to`qimasi homila taraqqiyotida har uchala homila varaqlaridan (ekto, ento- va
mezodermadan) hosil bo`ladi. Ilk bor hosil bo`lgan epiteliy hujayralari homilaning rivojlanishi uchun
sharoit yaratib beradi. U orqali homila va ona organizmi o`rtasida modda almashinishi ta’minlanadi.
Epiteliy to`qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funktsiyalarining har xil bo`lishiga
qaramasdan, boshqa to`qimalardan farq qiladigan umumiy belgilari ham mavjud.
1. Epiteliy to`qimasi zich joylashgan plast holidagi hujayralar to`plamidan iborat, hujayralararo
modda deyarli bo`lmaydi.
2. Epiteliy to`qimasi doimo bazal membranada yotadi.
3. Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashganligi uchun ular qutbli differensiallash
xususiyatiga ega. Epiteliy hujayralarining apikal va bazal qismlari tafovut etilib, bu qismlar tuzilishi
va funksiyasi bilan bir-biridan fars qiladi.
4. Epiteliy to`qimasida q o n t o m i r l a r bo`lmaydi, hujayralar bazal membrana orqali
biriktiruvchi to`qimadan siffuz yo`l bilan oziqlanadi.
5. Epiteliy to`qimasi yuqori darajada q a y t a t i k l a n i s h xususiyatiga ega.
Epiteliy kelib chiqishi, tuzilishi va funktsiyasi jihatidan bir necha marta klassifikatsiya
qilingan, shulardan keng tarqalganlari morfofunktsional va filogenetik klassifikatsiyalardir.
Filogenetik klassifikatsiya bo`yicha epiteliy to`qimasi 5 ga bo`linadi: 1) teri epiteliysi; 2) ichak
epiteliysi; 3) buyrak epiteliysi; 4) selomik epiteliy; 5) ependimoglial epiteliy.
Terining epiteliy to`qimasi ko`p qavatli bo`lib, himoya funktsiyasini bajaradi. Ichakning
epiteliy to`qimasi bir qavatli bo`lib, himoya va so`rish funktsiyasini o`taydi. Buyrakning epite-liy
to`qimasi bir qavatli bo`lib, modda almashinuvida hosil bo`lgan organizm uchun kerak bo`lmagan
oxirgi maxsulotlarning chiqarilishida ishtirok etadi. Selomik epitelial to`qima seroz «o`shliqlarni
qoplashdan tashqari, jinsiy hujayralarning hosil bo`lishida ham qatnashadi. Ependimoglial epitelial
to`qima nerv naychasidan rivojlanib, sezgi organlari tarkibiga kiradi, miya qorinchalarini va orqa
miya kanalining devorini qoplaydi.
Morfofunktsional klassifikatsiya bo`yicha epiteliyning quyidagi turlari farqlanadi:
69
Epiteliy doimo bazal membranada joylashadi. Bazal membrana yoki bazal plastinka epiteliy
va biriktiruvchi to`qima orasida joylashuvchi parda bo`lib, qalinligi 80-100 nm ga teng. U
karbonsuvdan, oqsil, glikozaminoglikan va kollagen tolalardan tashkil topgan.
Epiteliy to`qimasi hujayralarining bazal membrana bilan munosabatiga qarab bir va ko`p
qavatli bo`ladi. Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasi bazal plastinka bilan bevosita bog`langan.
Ko`p qavatli epiteliyda esa bazal plastinkaga faqat pastki qavat hujayralari tegib turadi. Bir qavatli
epiteliy o`z navbatida bir qatorli va ko`p qatorli bo`ladi. Bir qatorli epiteliyda hamma hujayralar bir
xil balandlikka ega bo`lib, ularning yadrolari bir tekislikda joylashadi (44-rasm). Ko`p qatorli
epiteliyda hamma hujayralar bazal membranaga tegib tursa ham, ular bir xil katta-kichiklikda emas
va yadrolari turli tekislikda yotadi. Ko`p qavatli yassi epiteliy muguzlanuvchi va muguzlanmaydigan
bo`ladi. Yuqori qavat hujayralari muguz tanachalarga aylanuvchi ko`p qavatli epiteliy muguzlanuvchi
epiteliy deb ataladi. Muguzlanish jarayoni kechmaydigan, ya’ni muguz tangachalar hosil
bo`lmaydigan ko`p qavatli epiteliy muguzlanmaydigan epiteliy deb ataladi. Ko`p qavatli epiteliyning
maxsus turi o`zgaruvchan epiteliydir. Bu epiteliy ba’zi a’zolarning (m: siydik qopchasi) devorining
cho`zilgan yoki cho`zilmaganligiga qarab o`z
ko`rinishini o`zgartirib turadi va shuning
uchun ham o`zgaruvchan epiteliy deb ataladi.
Epiteliy to`qimasining hujayralari
turli xil shaklda bo`ladi. Masalan, yassi,
kubsimon,
silindrsimon
va
maxsus
tuzilmalari bilan boshqa to`qimalarning
hujayralaridan
farqlanib
turadi.
Hujayralarning differensiallanishi natijasida
maxsus tuzilmalar paydo bo`ladi. Epiteliy
to`qimasining
maxsus
tuzilmalariga:
hilpillovchi kiprikchalar, ichak enterotsit
hujayralarining mikrovorsinkalari va x i vch i
n l a r kiradi. Bu maxsus tuzilmalarning
tuzilishi va funktsiyasini har bir epiteliyni
o`rganish davomida ko`riladi («Sitologiya»
bo`limiga q.).
Epiteliy to`qimasi hujayralarining
sitoplazmasida
xususiy
organella
tonofibrillalar uchraydi. Hujayralarning yon
yuzasida
desmosomalar
(«Hujayra
yuzasining maxsus tuzilmalari» ga q.) va
ularning birlashtiruvchi plastinkasiga tegib
yotuvchi tonofibrillalar joylashadi.
44- rasm. Bir qavatli bir qatorli epiteliy
turlari (sxema).
a -bir qavatli yassi epiteliy; b -bir qavatli
kubsimon epiteliy; v -bir qavatli silindrsimon
epiteliy; g - bir qavatli silindrsimon jiyakli
epiteliy (A. Xem, D. Kormak, 1982, Yu. I.
Afanasyevdan, 1989).
70
Do'stlaringiz bilan baham: | 
