Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Ekskretor  kiritmalarga  hujayradan  chiqishi  kerak  bo`lgan  katabolitik  moddalar  (buyrak 

kanalchalari hujayrasidagi mochevina va boshqalar) kiradi. 

Pigment  kiritmalar  hayvon  hujayralarida  turli  formalarda  uchraydi.  Qoramtir  pigment 

melanin donalari yumaloq yoki tayoqchasimon shaklda bo`lib, ularning kattaligi har xil umurtqa-li 

hayvon  hujayralarida  0,1 dan 6  mkm  gacha  bo`ladi  (21-rasm).  Sitoplazmasida  melanin  granulalari 

ko`p  bo`lgan  hujayralar  pigment  hujayralari  -  melanotsitlar  yoki  melanoforlar  nomini  olgan.  Ular 

asosan  himoya  funktsiyasini  o`taydi.  Ma’lumki,  melanin  tirozinning  tirozinaza  bilan  oksidlanish 

mahsulotidir.  Ximiyaviy  tarkibi  jihatidan  melanin  adrenalinga  va  serotoninga  yaqin  turadi. 

Melanotsitlarni  elektron  mikroskop  ostida  o`rganish  melanin  donachalarini  2  qismdan:  protein 

tanachadan va ko`pgina mayda osmiofil granulalardan tuzilganligini ko`rsatdi. 

 

Ba’zi  bir  pigmentlar  faqatgina  hujayra 

nobud bo`lgandan so`ng sitoplazmadan chiqadi 

va  makrofaglar  tomonidan  fagotsitoz  qilinadi. 

Bunday 

pigmentlarga 

to`qimalarda 

ko`p 

uchraydigan  sariq  va  kulrang  pigment  - 

lipofustsin  kiradi.  Uning  granulalari  ko`proq 

nerv 

hujayralarida, 

miokard 

tolalarida 

(qarishning  distrofik  jarayonlarida)  uchraydi. 

Shuning  uchun  bu  pigmentni  qarish  pigmenti 

deb ataladi. Bu pigment yana jigar, buyrak usti 

bezlari (po`stloq qismining to`rsimon zonasida), 

neyrogipofiz  - pituitsit hujayralarida va boshqa 

a’zolarda  uchraydi.  Buqa  mushagidan  ajratib 

olingan lipofustsin o`rtacha elektron zich amorf 

tayanch  qismdan  va  osmiofil  donachalar 

yig`indisidan  tashkil  topganligi  aniqlandi. 

Lipofustsin  granulalari  lipoproteid  tarkibiga 

ega. Oxirgi yillarda olib borilgan gistoximiyaviy 

va 

bioximiyaviy 

tadqiqotlar 

turli 

xil 

to`qimalardagi lipofustsinda fosfolipid, kislotali 

fosfataza  va  nospetsifik  esteraza  borligini 

ko`rsatdi. 

Lipofustsinga  yaqin turuvchi pigmentlar 

sariq  va  qizil  lipoxromlardir.  Lipoxromlarning 

mayda tomchilari buyrak usti bezining po`stloq 

qismi  to`rsimon  zonasida,  tuxumdon  sariq 

tanachasining  lyutein  hujayrasida  va  urug`don 

interstitsial  hujayralarida  uchraydi.  Shu  guruh 

pigmentlarga ko`z to`r pardasi tayoqchalarining 

ko`ruv purpuri tarkibida uchrovchi retinin ham 

kiradi. 

Gemoglobin 

parchalanishining 

mahsulotlari (gemotoidin, gemosiderin, ferritin) 

fagotsitoz  qiluvchi  hujayralarda  uchraydi. 

Gemosiderin  va  gemotoidin  sariq  va  qo`ng`ir 

rangga  ega.  Gemosiderin  retikulyar  hujayralar 

tomonidan 

fagotsitoz 

qilingan 

(nobud 

 

21-rasm.  Pigment  kiritma.  Epidermisdagi 

pigment hujayra (melanotsit). 

Elektron mikrofotogramma. X l000. 

1_yadro; 

2-melanin 

donachalari; 

3-

tonofilamentlar. 

 

---

 

38 

bo`layetgan) eritrotsit gemoglobinidan hosil bo`ladi. Shuning uchun retikulyar hujayra sitoplazmasida 

ko`p miqdorda ferritin donachalarini ko`rish mumkin. Eritroblastlar retikulyar hujayralarning ferritin 

saqlovchi qismini qamrab oladi. Ferritin eritroblastlar mitoxondriyasiga kirib u yerda yo`qoladi. Balki 

ferritin  bu  yerda  transformatsiyaga  uchrasa  kerak,  chunki  hosil  bo`layotgan  eritrotsit  elektron 

mikroskopda ko`rilganda gemoglobin tarkibida ferritin ko`rinmaydi. 

Ba’zi bir hujayralar sitoplazmasida maxsus kiritmalar bo’lib, ular hujayraning qaysi to`qimaga 

aloqadorligiga qarab ma’lum bir funktsiyani bajaradi. Bu kiritmalarga qon donador leykotsitlari va 

siyrak  biriktiruvchi  to`kimaning  semiz  hujayralari  ichidagi  granulalar  misol  bo`la  oladi.  Neytrofil 

leykotsitlarda  granulalar  dumaloq  yoki  oval  shaklga  ega.  Uning  kattaligi  0.02  mkm  dai  0,5  mkm 

gacha.  Bazofil  leykotsitda  granulalar  yumaloq  yoki  yirikroq  -  0,3  mkm  gacha.  Yirik  eozinofil 

granulalar yumaloq yoki oval shaklda bo`lib, kattaligi 0,7 dan 1,3 mkm gacha. Elektron mikroskop 

ostida bunday granulalarning markaziy qismi kristalloid shakliga ega bo`lib, kontsentrik joylashgan, 

kattaligi 4,5 nm keladigan silindrlardan iborat («Qon» ga q.).