Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Lizosomalar. Differensial sentrifugalash metodi bilan mitoxondriya va mikrosomalar orasida 

alohida zarrachalar va ularning to`plamlari tafovut qilinadi. Bu zarrachalar - belgiyalik bioximik De 

Dyuv  tomonidan  ochilgan  bo`lib  lizosoma  (yunon.  lysis  -  eritish,  soma  -  tana)  deb  ataladi.  Ular 

kislotali sharoitda ta’sir etuvchi gidrolitik fermentlarga boy. Lizosomalar sut emizuvchilarda, qushlar, 

amfibiylarda va boshqa hayvon va odam organizmi hujayralarida topilgan. 

Elektron mikroskop ostida zarrachalar kattaligi o`rtacha  - 0,4 mkm bo`lib, dumaloq shaklga 

ega. Bu tanachalar bir konturli, qalinligi 8 nm keladigan qobiq bilan o`ralgan. Lizosomalar moddasi 

turli xil tabiatli bo`lib, ko`pincha, qoramtir ko`rinishga ega. Lizosomalar qobig`i buzilganda gidrolitik 

fermentlar  ajraladi.  Lizosomalarda  hozirgi  davrgacha  40  dan  ortiq  ferment  (kislotali  fosfataza, 

kislotali ribonukleaza, arilsulfataza, beta-glyukuronidaza, beta-galaktozidaza, katepsin va boshqalar) 

aniqlangan.  Lekin  lizosomalarda  lipidlarni  (xususan,  fosfolipidni)  erituvchi  fermentlar  bo`lmaydi. 

Shuning  uchun  lizosomalarda  parchalangan  moddalardan  (fosfolipidlardan)  tashkil  topgan 

miyelinsimon struktura qoladi. 

Lizosomalarning asosiy fiziologik faoliyati uning hujayra ichida moddalarni hazm qilishdagi 

rolidir. Bu xulosa fagotsitoz qiluvchi hujayralarda lizosomalarning ko`p bo`lishi bilan tasdiqlanadi. 

Birlamchi va ikkilamchi lizosomalar farqlanadi. 

Birlamchi lizosomalarga Golji kompleksi atrofida joylashuvchi va kislotali gidrolizlarga mo`l 

mayda  vezikulalar  (yig`uvchi  granula)  kiradi.  Birlamchi  lizosomalar  ichida  hali  hech  qanday 

parchalanayotgan moddalar yo`q. 

Ikkilamchi  lizosomalar  fagotsitoz  va  pinotsitoz  jarayonida  hujayraga  tushgan  moddalarning 

birlamchi lizosomalar bilan birlashuvi natijasida hosil bo`luvchi lizosomalardir (16-rasm). 

 

 

16-rasm. Lizosomalar. Hujayra ichida modda parchalanishining elektron   mikroskopik 

 

sxemasi. 

 1-Endoplazmatik to`r; 2- yig`uvchi granula; 3 -autofagiya qiluvchi vakuola; 4-   endotsitoz; 

5-fagosoma; 6-lizosoma; 7-hazm qiluvchi vakuola; 8-qoldiq tanacha; 9- 

chiqarish  (I.  V.  Almazov 

va L. S. Sutulovdan, 1978). 

 

Ikkilamchi  lizosomalarning  ikki  turi  farqlanadi:  a)  fagolizosomalar  yoki  geterofagosomalar. 

Bu  lizosomalar  fagotsitoz  jarayonida  hujayraga  tushgan  moddalarni  birlamchi  lizosomalar  bilan 

---

 

31 

qo`shilishidan  hosil  bo`ladi;  b)  autofagosomalar  birlamchi  lizosomalarni  nobud  bo`layotgan 

mitoxondriya, ribosoma, endoplazmatik to`r komponentlarini va ba’zi  boshqa tuzilmalarni qamrab 

olishi hisobiga hosil bo`ladi. 

Qoldiq  tanachalar  yoki  telolizosomalar.  Gidrolitik  parchalanish  natijasida  ba’zi  moddalar 

oxirigacha parchalanmaydi va lizosoma ichida parchalanmagan moddalar yig`iladi. Bu lizosomalarni 

qoldiq  tanacha  deb  yuritiladi.  Qoldiq  tanachalar  qavatli  tuzilmalarni  hosil  qilishi  mumkin.  Ba’zan 

qoldiq tanacha ichida pigmentlar yig`ilishi mumkin. Qari odamlarda miya nerv hujayralarida, jigarda 

va mushak to`qimalarida qarilik pigmenti «lipofustsin» to`planadi. 

Lizosomalarning hosil bo`lishi  Golji kompleksi bilan  bog`liq. Birlamchi  lizosomalar  mayda 

pufakchalar  yoki  zich tanalar shaklida Golji sisternalari atrofida joylashadi. Kislotali  fosfatazaning 

Golji  kompleksida  bo`lishi  lizosomalarning  hosil  bo`lishida  Golji  kompleksining  roli  borligini 

ko`rsatadi. Lizosoma fermentlari esa endoplazmatik to`rda sintez bo`ladi. Lizosomalar takomilining 

boshqa manbai plazmatik membrana xisoblanadi. Bu membranadan pinotsitoz va hazm vakuolalari 

hosil bo`ladi. Ana shu vakuolalar, birlamchi lizosomalar bilan birlashadi. Bu holatni hujayraga har xil 

yot  moddalar  -  xren  peroksidazasi,  kolloid  oltin  va  boshqa  moddalar  kiritilib  tekshirilgan 

eksperimentlarda ko`rish mumkin. 

Har  xil  patologik  jarayonlarda  lizosoma  fermentlari  sintezining  buzilishi,  birlamchi 

lizosomalar rivojlanishining kuchayishi yoki susayishi ular membranasining erishi va gidrolizlarning 

sitoplazmaga chiqishi kuzatiladi.