joylashgan qismlari hidlov epiteliysining ichki yadroli qator-larini hosil qiladi. Hidlov hujayralaridan
qisqa, periferik dendritlar va uzun, markaziy akson chiqadi. Hidlov hujayra-larining soni odamda 6
201
ularning soni 200 mln dan oshiq bo’ladi. Hidlov hujayralari periferik o’simta-larining distal qismlari
ichki hidlov pardasini teshib", uning yuzasiga chiqadi. Bu erda ular yuzasida 10-12 harakatchan o’tkir
tukchalar tutgan maxsus kengaymalarni yoki hidlov «to’g’nog’ich» larini (clava olfactoria) hosil
qiladi.
Periferik o’simtalarning tcitoplazmasi tiniq bo’-lib, sirtdan hujayra membranasi bilan o’ralgan.
«To’g’nog’ich»
ichida kichik donachalar, mikronaychalar va ko’pgina mitoxondriya-lar bo’ladi. «To’g’nog’ich»ning
tukchalari bazal tanachalardan bosh-lanuvchi uzunasiga joylashgan 9 ta juft periferik va 2 ta markaziy
ipchalarga ega. Tutam shaklida yotgan bu ipchalar sirt-dan hujayra pardasi bilan o’ralgan.
«To’g’nog’ich» tcitoplazmasida bir qator ximiyaviy aktiv moddalar bo’ladi. Hidli moddalar ta’sirida
hidlov hujayralarining periferik o’simtalari qis-qarishi mumkin.
Markaziy o’simta yoki a k s o n hidlov hujayralarining bazal qismidan boshlanib bazal membranaga
yo’naladi. TCito-plazmatik membrana bilan o’ralgan markaziy o’simtalarda mito-xondriyalar yotadi.
Markaziy o’simtalar tayanch hujayralar ora-sidan o’tib bazal membranani teshgach, ular 20-40 ta
tutamlar (fila olfactoria ) hosil qilib hidlov nervi tarkibida hidlov so’g’onlariga kiradi. Hidlov
epiteliysi bazal membranada joy-lashadi, uning ostida esa biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan, qon,
limfa tomirlari va nerv oxirlariga boy xususiy qatlam yotadi. Bundan tashqari bu erda maxsus
(Boumen) i bezlari (glandula olfactoria) joylashadi. Bu bezlar oddiy, ba’zan tar-moqlanuvchi
naysimon-al’veolyar bezlar bo’lib, ularning chiqa-ruv yo’llari alohida yotuvchi naychalar holida
hidlov epiteliy-sini teshib o’tadi.
CHiqaruv yo’llarining bir qator yotgan yassi mioepitelial hujayralari sekretor faoliyatga ega.
Bezlarning oxirgi bo’lim-lari ikki xil hujayralardan tuzilgan: sirtdan yassi mioepite-lial hujayralar
joylashib, ichkarida esa merokrin tipdagi sekret ishlovchi hujayralar yotadi. Boumen bezlari tuzilishi
bo’yicha oqsilli sekret ishlovchi bezlarga oid bo’lsa-da ularning sekretida shilliq bo’ladi. Bu
bezlarning sekreti hidlov yuzasini ho’llaydi va hidli moddalarni o’zida eritadi. Bu esa hid bi-lishda
muhim ahamiyatga ega. Bezlar krn tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan.
Hidlov hujayralarining nerv o’simtalari mag’izsiz nerv to-lalarining alohida tutamlari shaklida bo’lib,
miya qattiq pardasining davomi bilan o’raladi. Bu tolalarning barchasi birlikda hidlov nervini tashkil
qilib, hidlov so’g’onida tugay-di. Hidlov so’g’onlari odamda sust taraqqiy etgan. Ular katta miya
markazlari tipida tuzilgan bo’lib elementlari murakkab joylashgan. So’g’on po’stlog’ida 5 ta qatlam
farq qilinadi: 1) tashqi tolali qatlam; 2) koptokchali qatlam; 3) molekulyar qat-lam; 4) mitral qatlami;
5) donador qatlam;
Hidlov so’g’onlarining asosiy neyroni mitral hujayralar bo’-lib, ular koptokchali qatlamda uzun
dendritlarining oxirgi tarmoqlari yordamida hidlov koptokchalarini hosil qiladi. So’-g’onning tashqi
tolali qatlamini hosil qiluvchi tolalar shu erda tugaydi. Mitral hujayralarning qisqa dendritlari o’z
tarmoq-lari bilan molekulyar qatlamni hosil qiladi. Bu erda, shuning-dek donador qavatning uzun
neyritga ega bo’lmagan hujayralar tolalarining tarmoqlari joylashadi. Mitral hujayralarning
nerv o’simtalari hidlov traktiga kiradi va so’ngra po’stloqning hidlov bo’lagiga etib, bu erda yotgan
piramidasimon hujayralar dendritlarining tarmoqlari sohasida impul’sni keyingi ney-ronga uzatadi.
Hidlov organi xemoretceptordir. Hidli moddalar-ning molekulalari havo bilan birga burun
bo’shlig’iga kirib, ichki hidlov pardasi yuzasiga tegadi va bezlar sekretida eriydi. Bunda hidli
moddalarning molekulalari hidlov to’g’nog’ichlari va ularning tukchalariga nisbatan qitiqlovchi
modda bo’lib xiz-mat qiladi.
