Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Sariq dog’ - (macula lutea) ko’z tur pardasining qolgan qism-laridan o’zining sariq rangi g’a tuzilishi 

bilan  farq  qiladi.  Uning  rangi  to’r  pardaning  ko’ruv  hujayralaridan  tashqari  barcha  qatlamla-riga 

singgan sarg’ish pigmentga bog’liq. 

Ganglioz hujayralar qavati bu erda yaxshiroq rivojlanganidan sa-riq dog’ning chekkasi to’r pardaning 

qo’shni bo’limlariga nisbatan qa-linroq bo’ladi. Ana shu qalinlashgan chekkkadan dog’ning o’rtasiga! 

qarab to’r parda yupqalashib boradi va natijada markaziy chuqurcha (fove-ola centralis) hosil bo’ladi. 

Sariq  dog’  diametri  2  mm  bo’lsa,  markaziyg  chuqurcha  to’r  pardaning  eng  yupqalashgan  joyi 

hisoblanib, 0,1 mm qa-linlikka ega bo’ladi. 

Sariq  dog’ning  chekka  qismlarida  v-a  markaziy  chuqurcha  soha-sida  to’r  pardaning  fotoretceptor 

neyronlar qatlamidan boshqa  barcha qavatlari chetga  surilib,  yassi voronkasimon chuqurcha ho-sil 

qiladi. Demak, yorug’lik to’g’ridan-to’g’ri fotoretceptorlarga tushadi. Oraliq neyronlar, ya’ni bipolyar 

va ganglioz hujayra-lar bu erda chetga surilganligidan fotoretceptor hujayralari-ning aksonlari ancha 

uzun bo’lib, atrofga radial holda tarqaladi va ko’z to’r pardasining tashqi donador qavati ostida tolali 

Gen-li  qatlamini  hosil  qiladi.  Sariq  dog’da  fotoretceptorlar  miq--dorining  ko’p  bo’lishi  va  ularga 

nurlarning bevosita tusha olishi tufayli u eng yaxshi ko’radigan joy bo’lib xizmat qiladi. 

«Ko’r» dog’ - ko’rish nervining chiqish joyidir. Bu erdy qalin nerv tolalari qatlamidan boshqa to’r 

pardaning  barcha  qavatlari:  yo’qoladi.  Bu  tolalar  to’r  pardaning  tolali  qavatidan  qayrilib,.  ko’rish 

nerviga o’tadi va markaziy chuqurchani o’rovchi bolish--simon aylanma balandlik hosil qiladi. To’r 

pardani  oziqlan-tiruvchi  tomirlar  ko’rish  nervi  bilan  kelib  «ko’r»  dog’  chuqurcha-sidan  chiqadi. 

Bolishsimon  balandlik  ko’rish  nervining  so’rg’ichi  deb  ataladi.  Hyp  sezuvchi  hujayralarning 

bo’lmasligi tufayli to’r pardaning bu qismi yorug’likni sezish qobiliyatiga ega emas, shu sababli bu 

joy «ko’r» dog’ nomini olgan. 

YUqorida  ko’rsatib  o’tilganidek,  to’r  parda  ko’ruv  bo’limining  uning  ko’r  bo’limiga  o’tish  joyida 

arrasimon  chiziq  deb  ataluvchi  tuzilma  hosil  bo’ladi.  Arrasimon  chiziqqa  yaqinlashgan  sari  fo-

toretceptor  hujayralar  miqdori  kamayib  boradi  va  nihoyat  ar-rasimon  chiziqqa  kelib,  fotoretceptor 

neyronlar  butunlay  yo’qo-ladi.  Myuller  yoki  gliotcit  hujayralarining  miqdori  esa  ko’payib,.  bular 

ko’proq epitelial hujayralarga o’xshab boradi. SHun- 

.day qilib, to’r pardaning «ko’r» bo’limida faqat ikki qavat, ya’ni pigment hujayralar ‘a epnteliy qavati 

qoladi. To’r parda shu holatda kipriksimon tana va yoy iardani qoplaydi. 

Ko’rish nervi tuzilishi bo’yicha boshqa periferik nervlardan farq qiladi, chunki u miyadan taraqqiy 

etadi. U to’r pardadan chiqishi bilan uning tolalari mielin parda bilan o’raladi. Qo’-rish nervi ham 

miya pardalariga o’xshash pardalar bilan o’ral-gan. 

Ko’z  gavhari  (lens).  Ko’z  gavhari  ikki  tomonlama  qavariq  linzani  eslaguvchi  tiniq  tanachadir. 

Gavharning  oldingi  yuzasi  yassiroq,  orqa  yuzasi  esa  qavariqroqdir.  Gazharning  xususiy  mod-dasi 

(substantia lentis) gavhar tolalaridan tuzilgan (fibra  lentis) Bu tolalar olti qirrali prizmalar shaklida 

bo’lib,  ular-:ning  uchi  kolbasimon  shishgan  bo’ladi.  Gavharda  yumshoqroq  po’stloq  va  qattiqroq 

markaziy  modda  yoki  gavhar  «yadrosi»  tafo-vut  qilinadi.  Po’stloq  ham,  markaziy  modda  ham 

tolalardan tu-zilgan. Gavhar markaziy tolalari yadro tutmaydi. Ular qirrala-ri notekis va gavhar o’qi 

atrofida tartibli joylashgan bo’ladi. Oraliq tolalar bilan birgalikda ular gavharning zich «yadrosi-ni» 

hosil qiladi. Gavharning ko’pchilik qismi asosiy perife-rik tolalardan tuzilgan. Asosiy tolalar silliq 

bo’lib, yadro tutadi. Gavhar tolalarining tcitoplazmasi asosan kristallin deb ataluvchi tiniq moddadan 

tuzilgan.  Gavhar  tolalari  maxsus  modda  yordamida  bir-biri  bilan  birikadi.  Gavhar  tolalari  ra-dial 

plastinka  tarzida  joylashib,  ularning  miqdori  ikki  ming-dan  ortadi.  Gavhar  sirtdan  kapsula  yoki 

xaltacha bilan o’ralgan.) Bu xaltachaning devori tiniq moddadan iborat bo’lib, o’ta elastiklikka ega. 

Oldingi  qismda  xaltacha  devori  qalinroq  va 

mustahkamroq,  orqa  qismida  esa  yupqaroqdir. 

---

 

188 

Gavharning oldin-gi qismida xaltachaga bir qavat kubsimon hujayralardan iborat epiteliy (epithelium 

lentis) yopishib, u xaltani gavhar tolala-ridan ajratib turadi. Ekvatorga yaqinlashgan sari epiteliy hu-

jayralari  balandlashib  boradi  va  ekvatorga  etgach  uzun  gavhar  tolalariga  aylanadi.  Ushbu  sohada 

hamma vaqt mitoz yo’li bilan bo’llnayotgan hujayralar uchraydi. Demak, gavhar tolalari uzu-nasiga 

cho’zilgan epiteliy hujayralaridir. Gavharni tutib turuvchi apparat gomogen, zich, cho’zilmaydigan 

tolalardan  tuzil-tan  kiprikli  tana  belbog’i  (zonula  ciliaris)  yoki  TCinn  bog’la-midan  iboratdir.  Bu 

belbog’ tolalarining tutamlari ekvator so-hasida gavhar xaltasining orqa yuzasiga yopishadi. 

Gavhar  ko’zning  dioptrik  va  akkomodatcion  sistemalariga  ki-(rib,  uning  nur  sindirish  ko’rsatkichi 

1,42 ga tengdir. Gavhar qa-•variqligi tez o’zgarishi mumkinligidan uning funktciyasi ko’zning ;aniq 

tasvir  hosil  qilishdagi  akkomodatciyasidan  iborat.  YAqin-.dagi  jismlarga  qaralganda  gavhar 

yuzalarining  egriligi  ortib  u  qalinlashadi.  Gavhar  qalinlashishi  bilan  uning  qavariqligi  ortadi  va 

natijada uning fokus masofasi qisqarib, ko’z yaqini-da joylashgan jismlarning aniq tasvirlari?sh hosil 

qiladi. Uzoqdagi jismlarga qaralganda gavhar yana yassilashib o’zining 

dastlabki qavariqligini tiklaydi. Gavharning yassilanish mexa-nizmi yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, 

tciliar  yoki  akkomodatcion  mushaklar  tonusining  o’zgarishi  bilan  amalga  oshadi.  Ba’zi  bir 

kasalliklarda gavharda modda almashinuv buzilishi tufayli u xiralashadi. Bu holat katarakta deyilib, 

xiralashgan gavharni olib tashlab, o’rniga sun’iy gavhar qo’yish usuli bilan davola- 

nadi. 

SHishasimon  tana  (corpus  vitreum).  SHishasimon  tana  tiniq  diril-doq  moddadan  (humor  vitreus) 

iborat bo’lib, ko’z olmasining gavhar va to’r parda orasidagi bo’shlig’ini to’ldirib turadi. Fiksatciya 

qilingan preparatlarda unda turli yo’nalishdagi tolalar yotadi. Tana sirtida bu tolalar zichroq yotib, 

yupqa  pardani  hosil  qiladi.  Bu  parda  to’r  parda  tciliar  qismining  shishasimon  pardasi  bilan  zich 

bog’langan.  SHishasimon  tanada  to’r  parda  so’rg’ichidan  («ko’r»  dog’)  ko’z  gavharining  orqa 

yuzasigacha cho’zilgan kanal (canalis hyaloideus) yotadi. Bu ko’zning embrional tomir sistemasining 

qoldig’idir. SHishasimon tanada max-sus vitrein oqsili va gialuron kislotasi bo’ladi. 

SHishasimon tana dioptrik sistemaga, ya’ni ko’zning nur sin-diruvchi muhiti qatoriga kiradi. Uning 

nur  sindirish  ko’rsatki-chi  1,33  ga  tengdi-r.  Bundan  tashqari,  u  to’r  parda  modda  almashi-nuvida 

ishtirok etadi.  SHunday  qilib,  yorug’lik nurlari to’r pardaning fotoretceptor  neyronlariga etguncha 

muguz  parda,  gavhar,  shishasimon  tana  va  to’r  pardalardan  o’tishi  kerakdir.  YOrug’lik  kuchining 

o’zgarishi ko’zning barcha sistemalarida, xususan to’r pardada moslashuv jarayonlari (adaptatciya) 

sodir  bo’lishiga  olib  keladi.  Ko’zga  kuchli  yorug’lik  tushganda  melanin  pigment  hujay-ralarining 

o’simtalariga  o’tib,  tayoqchalarni  qoplaydi.  Bir  payt-ning  o’zida  tayoqchalarning  cho’zilishi, 

kolbachalarning  esa  qisqa-rishi  kuzatiladi.  Natijada  kolbachalarga  yorug’lik  ko’proq  tushib,  ko’z 

yorug’likka  moslashadi.  Qorong’iga  moslashuvda  esa,  aksincha,  melanin  o’simtalardan 

pigmentotcitlar tanasiga suri-ladi. Bunda kolbachalar cho’ziladi, tayoqchalar esa qisqarib, ko’z g’ira-

shira  ko’rishga  moslashadi.  Pigment  hujayralarining  fao-liyati  gipofizning  melanotropin  gormoni 

yordamida  boshqtcrila-di.  Moslashuv  jarayonlarida  vitamin  A  (retinol  )muhim  ahami-yatga  ega 

bo’lib,  u  maxsus  oqsil  yordamida  pigment  hujayralariga  etkaziladi.  Bu  hujayralar  o’z  navbatida 

fotoretceptor  neyron-larni  retinol  bilan  ta’minlaydi.  Retinol  ko’rish  qimizi  -  rodopsin  sintezida 

ishtirok etadi. Fotoretceptor neyronlarning disklari va  yarim disklari doimo  yangilanib turadi. Urta 

hisob-da  1  kunda  80  disk  emirilib,  o’rniga  yangisi  hosil  bo’ladi.  Emi-rilgan  disklar  pigment 

hujayralari tomonidan fagotcitoz qi- 

linadi. 

Qo’zning qon bilan ta’minlanishi. Ko’zga keluvchi qon tomir-lar ko’z arteriyasidan boshlanadi. Bu 

tomir ko’z nervining ko’zdan chiqish joyidagina bir biri bilan anastomoz hosil qiluvchi va ungacha 

o’zaro bog’liq bo’lmagan 2 ta alohida to-mir guruhiga bo’linadi. Birinchi guruh tomirlar markaziy 

vena va arteriyalar hamda ularning tarmoqlaridan iborat bo’lgan to’r 

parda qon tomir sistemasini hosil qiladi. Bu tomirlar to’r par-dani va qisman ko’ruv nervini qon bilan 

ta’min etadi. Ikkinchi guruh tomirlar esa tomirli 

qavat,  kiprikli  tana,  yoy  parda  va  sklerani 

---

 

189 

oziqlantiruvchi tciliar tomirlar sistemasidan iborat. Limfa tomirlari, faqatgina ko’zning kon’yunktiva 

yuzasida bo’-lib, boshqa qismlarda bu tomir topilmagan.