Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Mitoxondriyalar.
Mitoxondriyalar har bir hayvon hujayralarida uchraydigan 
organellalardir. Mitoxondriya nomi (yunon. mitos - ip, chondros - dona) birinchi marta 1898 
yilda Benda tomonidan berilgan bo`lsada, Flemming (1882) va Altman (1890) boshqa nom bilan 
bu organellani undan ilgariroq ta’riflab bergan edilar. 
Mitoxondriya shakli o`zgaruvchan bo`lib, ko`pincha, ipcha yoki donacha holida 
ko`rinadi. Ma’lum funktsional holatlarda uning formasi o`zgarishi mumkin. Masalan, uzun 
mitoxondriya bir tarafdan shishib yoki bir tarafidan botib tennis raketkasi shaklini olishi 
mumkin. Ba’zan mitoxondriyaning markaziy zonasi tiniqlashib, pufakcha tusiga kiradi. 
Mitoxondriya kattaligi o`zgaruvchan. Ko`pincha hujayralarda bu organellalarning eni 
nisbatan o`zgarmas (0,5 mkm ga yaqin). Uzunligi esa o`zgarib turadi (eng uzuni 7 mkm). Lekin 
hujayraning funktsional holatiga qarab juda ingichka (0,2 mkm) va yo`g`on (2 mkm) 
tayoqchasimon xillarini uchratish mumkin. 
Mitoxondriya shakli va kattaligi osmotik bosimga va fiksatorning pH iga qarab o`zgaradi. 
Mitoxondriya, asosan, sitoplazmada bir tekis joylashadi. Ba’zan esa bu qoida buziladi. 
Mitoxondriyaning bunday joylashishi ularning funksional holatiga bog`liq. Ular qayerda 
energiya ko`proq kerak bo`lsa o`sha yerga to`planadi. Masalan, diafragmaning mushak tolalarida 
mitoxondriyalar miofibrillalarning disklari atrofida bo`ladi, ko`z to`r pardasining tayoqcha va 
kolbachasimon hujayralarida esa ichki bo`g`imning bir qismiga yig`iladi. Buyrak kanalchalari 
hujayralarida mitoxondriya bazal plazmatik membranada yotadi. 
Hujayralardagi mitoxondriyalarning sonini aniq aytish kiyin. Ularning miqdori hujayra 
tipiga va funksional holatiga bog`liq, jigarda 30-35%, buyrakda 20% oqsil mitoxondriyaga 
to`g`ri keladi. Jigar gomogenatining 1 grammiga 8,7-10
10
mitoxondriya to`g`ri keladi. Sog` jigar 
hujayrasi 2500 mitoxondriya, regeneratsiya bo`layotgan jigar hujayralarida va jigar o`smalari 
hujayralarida ularning soni kam. Elektron mikroskopik tadqiqotlar mitoxondriyaning i k k i q o- 
b i q bilan o`ralganligini ko`rsatadi (10-rasm, 
a). 
T a sh q i m e m b r a n a n i n g qalinligi 
taxminan 6 nm bo`lib, shu organellaning o`tkazuvchanlik xususiyatini belgilasa kerak. Ichki 
tarafda yotuvchi i ch k i mitoxondrial membrana tashqarisidagidan farqli o`laroq, tekis bo`lmay, 
o`simta (krista) lar hosil qiladi (11-rasm, a). Bu membrananing ham qalinligi taxminan 6 nm. 
Ichki membranalar orasidagi bo`shliq mayda donador moddalar bilan to`lgan bo`lib, matriks deb 
etaladi. Mitoxondriya matriksida elektron zich (to`q) granulalar bo`lib, ularning zichligi Ca++ va 
Mg
++
ionlariga bog`liq. 
Mitoxondriya kristalari organella matriksini butunlay ajratmaydi va shuning uchun ham 
matriks yaxlit bo`ladi. Mitoxondriya membranalari murakkab tuzilishga ega bo`lib, ikkita tashqi 
elektron zich (to`q) qavatlardan va o`rta och qavatdan tuzilgan. Har xil tipdagi hujayralarda 
kristalar soni turlicha. Buyrak hujayralarida, skelet va yurak mushagida kristalar soni ko`p va 
zich joylashgan. Jigar hujayralarida, spermatidlarda esa kam va siyrak. Bir teshdagi hujayralarda 
ham mitoxondriya kristalarining soni xar xil bo`lishi mumkin. Ba’zi bir holatlarda (skelet 
mushagi mitoxondriyalari, neyron o`simtalarida va ba’zi bir organizmlarning spermatidlarida) 
kristalar mitoxondriya o`qiga ko`ndalang emas, balki o`q bo`yicha joylashishi mumkin. Ba’zi 
oddiy hanvonlarda ichki membranalar kristalar o`rniga naycha hosil qiladi. Kristalarning bunday 
strukturasi ba’zan umurtqali hayvonlar hujayralarida, masalan, buyrak usti bezining po`st qismi

---

25 
10- rasm. A - mitoxondriyaning ultramikroskopik tuzilishi (sxema): 
1- Mitoxondriyaning tashqi membranasi; 2 - mitoxondriyaning ichki membranasi; 
3-kristalar; 4 - mitoxondriya matriksi; B-Mitoxondriya membranasi elementar 
tanachalarining tuzilishi (sxema)-1- elementar tanacha; 2 - kristalar; 3 - matriks; 4- tashqi 
membrana donachalari; 5 - mitoxondriyaning tashqi membranasi (A – I.V.Almazov, 
L.S.Sutulov, 1978. B – I.A.Alov va boshqalar, 1969). 
(11-rasm, b), quyon urug`donining interstitsial hujayralarida uchraydi. 
So`nggi vaqtlarda mitoxondriyalar ichki membranasida zamburug`simon yana bir nozik 
komponent topilgan bo`lib, u dumaloq zarracha (diametri 6-10 nm) va krista bilan tutashuvchi 
oyoqchadan (uzunligi 3-5 nm) iborat (10-rasm, b). Bunday «E l e m e n t a r z a r r a l a r» har 
xil tipdagi hujayra mitoxondriyalarida topilgan. Taxmin bo`yicha ana shu zamburug`simon 
strukturalarda ATF sintezi bilan bsg`liq bo`lgan fermentlar joylashgan. Mitoxondriya ximiyaviy 
tarkibining asosiy qismi proteindan (kuruq og`irligining 65-70%), yog`dan (quruq og`irligining 
23- 30%) iborat bo`lib, fosfolipid, DNK, RNK, noorganik kationlar K+, Mg
++
, Fe
++
, Ca
+
va 
boshka moddalar mavjud. Mitoxondriya asosiy funksiyasi ADF va noorganik fosfatdan ATF 
hosil qilishi hamda Krebs sikli oraliq moddalarining aerob yo`l bilan oksidlanishini 
ta’minlashdir. ATF makroergik bog`larning energiyasi mexanik (mushaklarda), elektrik (bosh 
miya hujayralarida, nerv hujayralari o`simtalarida, retseptorlarda va baliqning elektrik organida), 
yorug`lik osmotik energiyalarga aylanishi mumkin. 
Mitoxondriya uzoq hayot kechirmaydi. Mitoxondriyaning biologik yarim hayot (bor 
mitoxondriya yarimning yangilanishi) davri ko`p hujayralarda 9,6-10,3 kunga teng (buyrak 
hujayrasida esa 12,4 kun). Mitoxondriya kurtak otish yo`li bilan yoki ko`ndalangiga ikkiga 
bo`linishi natijasida ko`payadi. Mitoxondriyaning o`sishi va bo`linishi davrida mitoxondriya 
ichidagi sintetik protsesslar mitoxondriya lipoproteid membranasini va asosiy fermentlarini hosil 
qiladi, ba’zi bir enzimlar esa (masalan, sitoxrom C) ribosomalarda sintez bo`lib 
mitoxondriyalarga keltiriladi. 
Hujayraning 
funktsional 
aktivligi 
oshsa, 
masalan, 
buyrakning 
kompensator 
gipertrofiyasida, mitoxondriya yiriklashadi va matriksni zich joylashgan kristalar to`ldirib turadi. 
Oxirgi yillarda o`tkazilayotgan tadqiqotlar mitoxondriyalarning har xil ta’sirlarga nospetsifik 
ravishda bir xil shishish bilan javob berishini ko`rsatdi. Bunda mitoxondriya kengayadi, kristalar 
kattalashadi va kamayadi. Mitoxondriyaning ultramikroskopik tuzilishi, hajmi, oksidlanish 
fermentlarining aktivligi o`rganilganda mitoxondriya shishishi natijasida nafas olish 
fermentlarining o`zgarishi, ya’ni mitoxondriya shishishiga sababchi faktorlar mitoxondriyaning 
oksidlanish-qaytarilish fermentlarining aktivligini susaytirib yuborishi qayd qilingan. 
Mitoxondriya yuqori effektli ishni ta’minlovchi organella bo`lib, struktura va 
funktsiyaning birligini ko`rsatuvchi juda ajoyib tuzilmaning timsolidir. 

---

26 
11-rasm. Mitoxondriyalar. A - Qalqonsimon bez oldi bezi hujayralaridagi 
mitoxondriyalar. Elektron mikrofotogramma. X87.500. B - Buyrak usti bezi
tutamli 
zona hujayralaridagi mitoxondriyalar. Elektron mikrofotogramma.
X 87.500. 
1-mitoxondriyaning tashqi membranasi; 
2
-mitoxondriyaning ichki membranasi; 3-
mitoxondriya 
matriksi; 
4-mitoxondriya 
kristalari; 
5-naysimon 
kristalarning 
ko`ndalang kesmasi.