q
c
q
S
- joriy davrdagi assortiment bo’yicha o’tgan davrdagi darajasi.
Yuqorida keltirilgan formulalar asosida tovar mahsulotining bir so’miga qilingan
xarajatlar dinamikasiga ta’sir etuvchi omillarning (tovarlarning bahosi, assortimenti,
tannarxini o’zgarishi) hissasini hisoblash mumkin (10.1-chizma). Ammo bu
ko’rsatkichda (S) ham inflyatsiya (deflyatsiya)ning tannarxning o’zgarishga ta’sirini
bevosita o’rganib bo’lmaydi. Shuning uchun joriy davrdagi tannarxni solishtirma
narxlarda baholanishi zarurdir. Bunig uchun tarmoqlar statistikasida ko’p yillar
davomida qo’llanib kelingan mehnat predmetlaridan foydalanishni baholovchi
244
solishtirma xarajatlarning yig’ma indeksi
1
0
1
1
0
1
q
s
m
q
s
m
I
m
orqali
1
0
1
1
1
1
q
s
m
q
s
m
I
S
-mahsulot
(ish, xizmat) larni ishlab chiqarishda sarflangan xomashyo va materillarning bahosi
(S)ning o’zgarishini hisoblash ham mumkin. Ma’lumki, m – mahsulot (ish, xizmat)
birligiga sarflangan xomashyo yoki materiallarning i turining sarfi, q – ishlab
chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat) miqdori. Ammo, bu holda ham indeks (S) faqat
taqqoslanadigan mahsulotlar bo’yicha hisoblanishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida, ma’lumki, korxona (tashkilot)lar ko’p turli faoliyatlar bilan shug’ullanishadi.
Shuning uchun ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan nomonetar xarajatlarni
solishtirma narxlarda baholashda YaIM deflyatori, sanoat, qishloq xo’jaligi, investitsiya
deflyatorlari yoki bahoning boshqa indekslardan foydalanish mumkin.
Tovar mahsulotining bir so’miga qilingan xarajatlar ko’rsatgichidan qurulish
mahsuloti tannarxi dinamikasi va qurilishda samaradorlikni o’rganishda qo’llanilishi
mumkin. Bu ko’rsatkichdan muomala tarmoqlarida (savdo va umumiy ovqatlanish,
tayyorlov, moddiy texnika ta’minoti va sotish va boshqalar) ham foydalanilishi
mumkin.
Chunonchi,
muomala
xarajatlarining
nisbiy
darajasi
;
100
бороти
100
о
товар
и
харажатлар
муомала
qp
U
y
Muomala xarajatlari statistikasida “U”ning
absalyut (
u) va nisbiy o’zgarishi
)
(
0
1
y
y
va boshqa ko’rsatkichlari keng o’rganiladi.
Bir turdagi mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaruvchi korxona (tashkilot)lar
uyushmasi, korporatsiyasi bo’yicha mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini
dinamikasini o’rganishda tannarxning o’zgaruvchan (o’rtacha daraja indeksi),
o’zgarmas tarkibli va tarkibiy (strukturaviy) indekslari qo’llaniladi. Bu indekslarni
hisoblashda
sabzavotdan
konserva
ishlab
chiqaruvchi
zavodlarining
shartli
ma’lumotlaridan foydalanish mumkin. (10.2-jadval).
10.1-chizma: Tovar mahsulotining bir so’miga qilingan xarajatlar ko’rsatkichi
dinamikasiga ta’sir etuvchi omillar tahlili.
Ko’rinib turibdiki, alohida olingan zavodlarda mahsulot birligining
Барча кўрсатилган
омиллар ҳиссаси
Таннархнинг ўзгариши
Aссортиментнинг
ўзгариши
Сотилган
товарлар
баҳосининг
ўзгариши
245
tannarhi 2,7 va 1,1% ga pasaygan. Ikkala zavod bo’yicha tannarxning o’zgaruvchan
tarkibli (o’rtacha daraja) indeksi teng:
968
,
0
0
,
272
:
4
,
263
5000
0
,
1360
:
8000
6
,
2106
:
0
1
0
0
0
1
1
1
Do'stlaringiz bilan baham: |