Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

сўм
млрд
n
Y
Y
i
i
y













 
O’rtacha yillik o’zgarish sur’ati o’rtacha geometrik formula bilan xisoblanadi:  
%.
35
,
101
0135
,
1
5998
,
5
9
,
910
9
,
5100
7
1
8
1
0
ёки
y
y
T
n
n






 
yoki 
%.
35
,
101
0135
,
1
5998
,
5
262
,
1
221
,
1
207
,
1
171
,
1
256
,
1
471
,
1
391
,
1
...
7
7
2
1
ёки
R
R
R
T
n
n














 
Bu  degani,  o’rganilayotgan  davrda  (2000-2007  yil)  davlat  byudjetining 
daromadlari  har  yili  o’rtacha  598,6  mlrd.  so’mdan  oshib  borgan  yoki  101,35%.  Ushbu 
ko’rsatkichlar davlat byudjetining istiqbolidagi prognozini tuzishda ishlatilishi mumkin. 
Davlat  byudjeti  daromadlari  va  xarajatlari  bilan  makroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  o’rtasida 
bog’liqlik  mavjudligi  hammaga  ma’lum.  Mana  shu  bog’liqlikni  o’rganishda  moliya 
statistikasida  parallel  qatorlardan,  nisbiy  miqdorlardan,  korrelyatsion-regretsion  tahlil, 
indeks va boshqa metodlardan foydalaniladi.  
Davlat  byudjeti  daromadlari  va  yalpi  ichki  maxsulot  summasi  bo’yicha  parallel 
qatorlarini  tuzib,  ular  o’rtasidani  bog’liqlikni  elastiklik  koeffitsienti  orqali  baholash 
mumkin (4.4-jadval).  
4.4-jadval 
O’zbekistonda YaIM va byudjet elastikligi koeffitsientlari 
Ko’rsatkichlar  
2003y.  2004y.  2005y.  2006y.  2007y. 
1.  YaIM  qo’shimcha  o’zgarish  sur’ati 
(zanjirsimon usulda), % 
2.  Byudjet  daromadlarining  qo’shimcha 
o’zgarish sur’ati (zanjirsimon usulda), % 
3. Elastiklik koeffitsientlari 
 
32,0 
 
 
25,6 
0,80 
 
23,9 
 
 
17,1 
0,72 
 
30,6 
 
 
20,7 
0,68 
 
31,7 
 
 
22,1 
0,70 
 
32,2 
 
 
26,2 
0,81 
 
4.4-jadval  ma’lumotlarining  guvoxalashicha  2003-2007  yillarda  byudjet 
daromadlarining  qo’shimcha  o’sish  sur’ati  yalpi  ichki  maxsulot  bo’yicha  qo’shimcha 
o’sish sur’atidan past. Bu ular o’rtasidagi bog’liqlik yaxshi emasligidan dalolatdir. Ushbu 
bog’liqlikka baho berish uchun elastiklik koeffitsienti xisoblaniladi:  
x
y



эл
K
 

---

 
96 
bu  erda:    Δu  –  davlat  byudjeti  daromadlarining  qo’shimcha  o’sish  sur’ati;      Δx  – 
yalpi ichki maxsulotning qo’shimcha o’sish sur’ati. 
Elastiklik  koeffitsienti yalpi ichki maxsulotni bir punktga o’sishida davlat byudjeti 
daromadlari qancha punktga (bizning misolda foizga) o’sishini ko’rsatadi. Masalan, 2003 
yilda yalpi ichki maxsulot bir foizga o’sishi bilan davlat byudjeti daromadlari 0,8 foizga 
ortadi, 2007 yilda esa – 0,81%. 
Indeks  metodi  yordamida  davlat  byudjeti  daromadlari  darajasi  va  makroiqtisodiy 
ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqligini o’rganishga to’xtalamiz. 
Davlat  byudjetining  daromadlari  darajasiga  yalpi  ishlab  chiqarilgan  maxsulot  va 
ko’rsatilgan  xizmatlar  xajmining  o’zgarishi,  yalpi  ishlab  chiqarilgan  maxsulot  va 
ko’rsatilgan xizmatlarda yalpi ichki maxsulot xissasining o’zgarishi, yalpi ichki maxsulot 
va  milliy  maxsulot  nisbatining  o’zgarishi,  yalpi  milliy  maxsulotda  foydalanilgan  milliy 
daromad  xissasining  o’zgarishi,  foydalanilgan  milliy  daromadda  davlat  byudjeti 
daromadlari hissasining o’zgarishi ta’sir qiladi. 
Agarda davlat byudjeti daromadlarining boshlang’ich darajasini Y
0
 bilan, yuqorida 
sanab  o’tilgan  omillarni  –  Ja,  Jb,  Jv,  Jg,  Jd  bilan  belgilasak,  daromadlarning  shu 
omillarning o’zgarishini hisobga olgan holdagi darajasi quyidagicha hisoblanadi: 
Y
1
a = Y
0
 ∙ Ja
 
Y
1
ab = Y
1
a ∙ Jb 
Y
1
abv = Y
1
ab ∙ Jv 
Y
1
abvg = Y
1
abv ∙ Jg 
Y
1
abvgd = Y
1
abvg ∙ Jd 
Bu  tengliklardan  foydalanib,  ayrim  omillar  hisobidan  davlat  byudjeti 
daromadlarining o’zgarishini quyidagi formulalar bilan aniqlaymiz:  
ΔYa = Y
1
a - Y
0
 
 
ΔYb = Y
1
ab - Y
1
a 
ΔYv = Y
1
abv - Y
1
ab 
ΔYg = Y
1
abvg - Y
1
abv 
ΔYd = Y
1
abvgd - Y
1
abvg 
Shunday qilib, byudjet daromadlarining umumiy mutlaq o’zgarishi teng: 
ΔY = ΔYa + ΔYb + ΔYv + ΔYg + Δyd 
4.5-jadval 
Respublika xalq xo’jaligining rivojlanishi ko’rsatkichlari  
(mlrd.so’m; raqamlar shartli). 
 
Ko’rsatkichlar 
O’tgan davr 
Joriy davr 
Yalpi  ishlab  chiqarilgan  maxsulot  va 
ko’rsatilgan hizmatlar 
Yalpi ichki maxsulot 
Yalpi milliy maxsulot 
Foydalanilgan milliy daromad 
Davlat byudjetining daromadlari 
 
5430 
2859 
2760 
2178 
822 
 
4743 
2547 
2481 
1989 
846 
 
Davlat  byudjeti  daromadlari  darajasining  o’zgarishini  yalpi  ishlab  chiqarilgan 
maxsulot  va  ko’rsatilgan  xizmatlar  xajmining  o’zgarishi,  yalpi  ishlab  chiqarilgan 
maxsulot  va  ko’rsatilgan  xizmatlarda  yalpi  ichki  maxsulot  xissasining  o’zgarishi,  yalpi 

---

 
97 
milliy  va  ichki  maxsulot  nisbatining  o’zgarishi,  yalpi  milliy  maxsulotda  foydalanilgan 
milliy  daromad  xissasining  o’zgarishi,  milliy  daromadda  davlat  byudjeti  daromadlari 
xissasining o’zgarishi hisobidan o’zgarishini aniqlang. 
Davlat  byudjeti  daromadlari  darajasini  omillar  hisobidan  o’zgarishini  hisoblash 
uchun quyidagi yordamchi jadvalni tuzamiz (jadvalsiz ham hisoblash mumkin): 
4.6-jadval 
Indeks modeli omillarini hisoblash 
 
Ko’rsatkichlar  
Shartli 
belgilar 
O’tgan 
davr 
Joriy davr  Indekslar  
Yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot va 
hizmatlar, mlrd.so’m. 
Yalpi ichki maxsulotni yalpi ishlab 
chiqarilgan mahsulot va 
hizmatlardagi hissasi 
Yalpi milliy va ichki mahsulot nisbati 
Foydalanilgan milliy daromadni 
milliy mahsulotdagi hissasi 
Davlat byudjeti daromadini milliy 
daromadga hissasi 
 
A  
 
 
B  
 
V 
 
G 
 
D  
 
5430 
 
 
0,5265 
 
0,9654 
 
0,7891 
 
0,3774 
 
4743 
 
 
0,5370 
 
0,9741 
 
0,8017 
 
0,4253 
 
0,8735 
 
 
1,0199 
 
1,0090 
 
1,0159 
 
1,1269 
 
4.6-jadval  ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki,  birinchi  omildan  tashqari  barcha 
omillar  davlat  byudjetining  daromadlar  summasining  o’zgarishiga  ijobiy  ta’sir  qilgan. 
Yuqorida  keltirilgan  formulalardan  foydalanib  omillarning  ta’sirini  hisobga  olgan  holda 
joriy davr uchun davlat byudjeti daromadlari summasini aniqlaymiz. 
1. Yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va ko’rsatilgan hizmatlar: 
Y
1
a =  Y
0
 ∙ Ja = 822 ∙ 0,8735 = 718,0 mlrd.so’m
 
2. Birinchi va ikkinchi omillarning ta’siri: 
Y
1
ab =  Y
1
a ∙ Jb = 718,0 ∙ 1,0199 = 732,29 mlrd.so’m 
3. Birinchi, ikkinchi va uchinchi omillarning ta’siri:  
Y
1
abv =  Y
1
ab ∙ Jv = 732,29 ∙ 1,009 = 738,89 mlrd.so’m 
4. Birinchi to’rt omilning ta’siri: 
Y
1
abvg =  Y
1
abv ∙ Jg = 738,89 ∙ 1,0159 = 750,64 mlrd.so’m 
5. Barcha omillarning ta’siri: 
Y
1
abvgd =  Y
1
abvg ∙ Jd = 750,64 ∙ 1,1269 = 845,88 mlrd.so’m 
Endi  davlat  byudjeti  daromadlarini  omillar  hisobidan  mutlaq  o’zgarishini 
hisoblaymiz: 
1.
 
Yalpi ishlab chiqarilgan maxsulot va ko’rsatilgan xizmatlar: 
Ya = Y
1
a – Y
0
 = 718,0 – 822,0 = -104,0 mlrd.so’m. 

---

 
98 
2.
 
Yalpi  ichki  maxsulotning  yalpi  ishlab  chiqarilgan  maxsulot  va  xizmatlardagi 
xissasining o’zgarishi: 
ΔYb = Y
1
ab – Y
1
a = 732,29 – 718,0 = 14,29 mlrd.so’m. 
3.
 
Yalpi milliy va ichki maxsulot nisbatining o’zgarishi: 
ΔYv = Y
1
abv – Y
1
ab = 738,89 – 732,29 = 6,60 mlrd.so’m. 
4.
 
Foydalanilgan  milliy  daromadning  yalpi  milliy  maxsulotdagi  hissasining 
o’zgarishi: 
ΔYg = Y
1
abvg – Y
1
abv = 750,64 – 738,89 = 1,75 mlrd.so’m. 
5.
 
Davlat byudjeti daromadini foydalanilgan milliy daromaddagi hissasi: 
ΔYd = Y
1
abvgd – Y
1
abvg = 846,0 – 750,64 = 95,36 mlrd.so’m. 
 
Davlat byudjet daromadlarining umumiy mutlaq o’zgarishi teng:  
ΔY = Y
1
 – Y
0
 = 846 – 822 = 24 mlrd.so’m. yoki 
ΔY = ΔYa + ΔYb + ΔYv + ΔYg + ΔYd 
ΔY = -104,0 + 14,29 + 6,60 + 11,75 + 95,36 = 24 mlrd.so’m. 
 
Yuqorida  bajarilgan  hisob-kitoblarni  nisbiy  ko’rsatkichlarda  ham  bajarish 
(qo’shimcha o’zgarish sur’atlari orqali) mumkin. 
Masalan, ΔJu
a
 = Ja – 1. Bu ishni o’quvchining o’zi mustaqil amalga oshiradi degan 
umiddamiz. 
Statistik tahlilda daromadlarning jami, turlari, kesimlari bo’yicha rejani bajarilishi va 
hamda  yo’nalishlar  bo’yicha  sarflar  rejasini  bajarilishi  hisoblanadi.  Daromadlar  va 
sarflarning  strukturasi  va  strukturaviy  siljishlarini  miqdoriy  baholash,  strukturaviy 
siljishlarning sabab va iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarini miqdoriy taxminlash va boshqa tahliliy 
ishlarni  bajarish  amaliyot  uchun  juda  muhim.  Masalan,  soliq  daromadlarini  (SD)  omillar 
hisobidan o’zgarishi. Bunda soliq bazasi (B), soliq stavkasi (S) va soliqni yig’ilishi darajasi 
(d) deb olinsa, unda