Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

m = 1/r, 
bu erdan 
r = zaxiralar / Depozitlar. 
Pul massasi, bazasi va zaxiralash normasini hisoblashga qarab pul multiplikatorini 
aniqlashni bir necha usulga bo’lish mumkin. 
1. 
t = M
2
 / Pul bazasi
 
Bu  usulda  hisoblangan  pul  multiplikatori  pul  tizimini  turishining  umumiy 
sharoitini  xarakterlaydi:  bank  va  kredit  tizimining  rivojlanishi;  MB  tomonidan 

---

 
73 
o’rnatilgan  zaxiralash  shartlari  va  ularni  bajarilishi,  pul  massasining  tarkibi  va  ayniqsa 
naqd pul xissasi va ularning muomalasi ustidan nazorat. 
2.
 t = Depozitlar / zaxiralar 
Bu  holatda  multiplikator  tijorat  banklarining  iqtisodiyotga  kredit  qo’yilmalarini 
kengaytirish imkoniyatini harakterlaydi.  
Pul bazasi qiymatiga keng ma’noda qaraganda multiplikatorning xaqiqiy qiymatini 
quyidagicha tasvir qilish mumkin:  
Депозит
пул
накд
Депозит
захира
Депозитлар
пул
накд
пул
накд
захиралар
пул
накд
Депозитлар
m
/
/
/
1






 
Naqd  pul  va  depozitlar  nisbatini  K  xarfi  bilan  belgilasak: 
K  =  naqd  pul  / 
Depozitlar
. Bunday holatda 
t (1 + K) / (r + K)
. 
Agarda  baza  sifatida  naqd  pul  miqdorini  qabul  qilsak,  pul  multiplikatori  naqd 
pulning  aylanishi  va  iqtisodiy  tizimda  ulardan  foydalanish  tabirini  hisoblashni  bir  usul 
sifatida qaralishi mumkin. 
Zaxira normasi bilan bir qatorda uning o’rtacha normasi ham aniqlanadi: 





rd
o
o
r
r
i
i
 
Bu erda – depozitni 
i
 turi bo’yicha majburiy zaxiralash normasi;
 
i
o
 - 
i
 turi bo’yicha 
omonatni  o’rtacha  razmeri;  d  - 
i
  turdagi  depozitni  umumiy  depozitlar  summasidagi 
hissasi.  
Zahiralashni o’rtacha normasining xaqiqiy qiymati asosida multiplikatorni haqiqiy 
qiymatini  hisoblash  mumkin:  t  =  1/
r
.  Multiplikatorni  hisoblashga  qaratilgan  ushbu 
yondashuv  multiplikativ  samarani  dinamikasiga  zaxiralash  normasini  va  omonatlar 
tarkibining o’zgarish ta’sirini baholashga imkon yaratadi:  
d
r
m
J
J
d
r
d
r
d
r
d
r
d
r
d
r
J











1
0
0
0
1
1
1
0
1
1
0
0
 
Bu  erda:  J
m
  –  pul  multiplikatori  indeksi  (yoki  o’zgaruvchan  tarkibli  indeks);  J
r
  – 
zaxiralash  normasi  indeksiga  teskari  indeks  (yoki  o’zgarmas  tarkibli  indeks);  J
d
  – 
depozitlar tarkibidagi siljishlar indeksi (yoki tarkibiy siljish indeksi).  
Majburiy  zixiralarning  teskari  stavkasi  miqdoriga  teng  pul  multiplikatorining 
nazariy  qiymati  –  bu  uning,  naqd  pul  tizimda  qatnashmaydigan  sharoitida,  eng  yuqori 
(maksimal mumkin bo’lgan) qiymatidir. Bu formula bilan hisoblangan pul multiplikatori 
miqdori ko’proq pul massasini uning bazasiga bo’lish orqali hisoblangan multiplikatorni 
nazorat  qilish  va  u  bilan  taqqoslash  uchun  ishlatiladi  va  multiplikativ  samaraning  ichki 
mohiyatini va uni o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashga  imkoniyat tug’diradi.  
Pul  muomalasining  samaradorligini  xarakterlovchi  eng  muhim  ko’rstakich  –  pul 
massasining  aylanish  tezligidir.  Pul  massasining  aylanish  tezligi  oborotlar  soni  va 
kunlarda o’lchanadi.  
Pul  massasining  oboroti  soni  (V)  yalpi  ichki  maxsulotni  o’rtacha  pul  qoldig’iga 
nisbati bilan o’rganiladi: