Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

N
N
B
N
N
B
J
B
 
O’zgarmas tarkibli indeks: 








1
0
1
1
1
1
0
1
1
1
:
N
B
N
B
N
N
B
N
N
B
J
B
 
Tarkibiy siljish indeksi: 





0
0
0
1
1
0
.
:
N
N
B
N
N
B
J
C
T
 

---

 
137 
Bu indekslar o’zaro bog’liq indekslardir, ya’ni: 
C
T
B
B
J
J
J
.


 
Yuqorida  keltirilgan  indekslar  asosida  nafaqat  nisbiy,  balki  mutloq  o’zgarishlarni 
(bizning misolimizda omonatning o’rtacha razmerini) ham hisoblash mumkin. 

































0
0
0
1
1
0
1
1
0
1
1
1
.
N
N
B
N
N
B
N
N
B
N
N
R
C
T
B
R
 
Tahlilni yanada chuqurlashtirish mumkin: 
Δ
V
 = V
1
 – V
0
  
Umumiy o’zgarishni omillarga bo’lib chiqamiz: 
1. Omonatning o’rtacha razmeri: 


N
B
B
B
B




0
1
)
(
 
a) omonat turlari bo’yicha omonat darajasining o’zgarishi:  
1
1
1
0
1
1
1
:
)
(
N
N
N
B
N
N
B
B
B















 
b) omonat tarkibining o’zgarishi: 
1
0
0
0
1
1
0
:
)
.
(
N
N
N
B
N
N
B
C
T
B















 
2. Omonatlar soni: 


0
1
1
R
N
N
N
B



 
Demak,  
B
B
B
N
B





)
(
. 
Omonatning  har  bir  so’mini  to’plash  muhim,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  shu 
so’mni  oborotga  qo’yish,  ya’ni  undan  foydalanish undan ham  muhim.  Omonatning har 
bir  so’midan  oqilona  foydalanishni  o’rganishda  omonatlarning  oboroti  soni  va 
omonatning o’rtacha saqlash muddati ko’rsatkichlaridan foydalanamiz. 
Omonatning o’rtacha saqlanish muddati quyidagi formula bilan hisoblanadi:  




R
t
R
t
 
bu erda: 
t 
– har omonatning vaqti; 
R
 – omonat razmeri. 
5.2-jadval 
Talab qilinganda beriladigan omonatlar 
Studentlar  
Omonat razmeri, 
mln.so’m 
Omonat muddati, 
kun 
Foiz stavkasi,  
% 
Nodira  
Mavjuda 
4,5 
5,0 
120 
90 
3 
3 

---

 
138 
Jamoliddin  
8,2 
60 
3 
5.2-jadval  ma’lumotlari  asosida  omonatlarning  o’rtacha  saqlanish  muddatini 
hisoblaymiz: 
кун
t
84
2
,
8
0
,
5
5
,
4
492
450
540
2
,
8
0
,
5
5
,
4
60
2
,
8
90
0
,
5
120
5
,
4














 
Ushbu natijani quyidagi formula bilan ham olish mumkin: 





n
i
i
T
t
/
 
bu erda T – oylar soni (12) yoki kunlar (365) soni (agar operatsiya yillik bo’lsa); 

i
–  omonatning  saqlash  muddatidagi  yozilgan  foiz  summasi; 

n
i
–  shartli  foiz 
summasi (odatda yillik). 
5.2-jadval ma’lumotlari asosida foiz summasini aniqlaymiz: 
Nodiraning omonati bo’yicha:  
сўм
млн
.
0444
,
0
365
120
03
,
0
5
,
4


 
Mavjudaning omonati bo’yicha:  
сўм
млн
.
 
0,0371
365
90
03
,
0
0
,
5


 
Jamoliddinning omonati bo’yicha: 
сўм
млн
.
 
0,0403
365
60
03
,
0
2
,
8


 
Uchchala omonatchining to’plagan foiz summasi teng:  
0,0444 + 0,0371 + 0,0403 = 0,1218
 mln.so’m. 
Agarda  studentlar  omonatni  yil  davomida  bank  muassasasida  saqlaganda  foiz 
summasi teng bo’ladi: 
Nodiraning omonati bo’yicha:  
сўм
млн
.
135
,
0
03
,
0
5
,
4


 
Mavjudaning omonati bo’yicha:  
сўм
млн
.
 
0,150
03
,
0
0
,
5


 
Jamoliddinning omonati bo’yicha: 
сўм
млн
.
 
0,246
03
,
0
2
,
8


 
Uchchala student bo’yicha omonatga yozilgan foiz summasi 0,531 mln.so’mni 
tashkil etadi. 
Yuqorida  keltirilgan  formulani  qo’llab,  omonatni  o’rtacha  saqlanish  muddatini 
aniqlaymiz: 




кун
i
i
T
t
n
84
531
,
0
/
1218
,
0
365
/





 
Ayrim  o’quv  adabiyotlarida  omonatni  saqlanishini  o’rtacha  muddatini  quyidagi 
formula bilan aniqlash ham taklif etiladi. 
оборот
бўйича
бериш
Омонатни
колдиги
ўртача
омонатнинг
Даврдаги
t
365


 
Bu formulani amaliyotda qo’llashni o’quvchiga taklif etmaymiz, chunki u asosida 
hisoblangan omonatni saqlanishi o’rtacha muddati haqiqiy muddatdan bir necha barobar 
yuqori bo’ladi. 
Omonatlarning aylanish (oborot) soni quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
колдиги
ўртача
Омонатнинг
оборот
бўйича
бериш
Омонатни
сони
обороти
Омонатлар

 
Bu  ko’rsatkiich  qancha  yuqori  bo’lsa  omonatdan  shunchalik  samarali 
foydalanilmoqda  degan  nazariy  xulosa  chiqarish  mumkin.  Lekin,  bunday  xulosaning 

---

 
139 
to’g’riligi amaliy raqamlar bilan tekshirib ko’rgan ma’qul. 
Omonatlarning  saqlanishi  muddatini  va  omonat  so’mining  oborotini  o’rganish 
bilan bir qatorda statistika har bir jamg’arma muassasasi va barchasi bo’yicha birgalikda 
omonatning  ma’lum  bir  davr  ichidagi  xarakatini  ifoda  etishi  zarur.  Omonatlarning 
harakati quyidagi ko’rsatkichlar orqali ifodalanishi mumkin: pulning oqib kelishi mutloq 
summasi;  oqib  kelish  koeffitsienti;  omonatning  o’tirib  qolish  koeffitsienti;  elastiklik 
koeffitsienti;  mavsumiylik  koeffitsienti;  to’plashga  moyillik  ko’rsatkichi;  pul 
jamg’armasi kvotasi. 
Pulning  oqib  kelishi  mutloq  summasi  o’rganilayotgan  davridagi  to’plangan  pul 
miqdorini xarakterlaydi va quyidagi aniqlanadi:  
Δ
 = O
P
 – O
v 
 
yoki   
Δ
 = O
K
 – O
N
 
bu erda Δ – oqib kelish summasi; 
O
P
 – omonatlarning kelib tushishi summasi; 
O
v
 
– 
berilgan  omonatlar  summasi;
 
O
K
  –
  davr  ohiridagi  omonat  summasi; 
O
N
  –  davr 
boshidagi omonat summasi. 
Oqib  kelish  koeffitsienti  oqib  kelgan  pul  summasini  omonatning  davr  boshiga 
bo’lgan summasiga nisbati bilan hisoblaniladi:  
колдиги
бошидаги
давр
Омонатнинг
микдори
мутлок
г
суммасинин
пул
келган
Окиб
K
K
O

.
 
Omonatning o’tirib qolish koeffitsienti quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
суммаси
омонатлар
Тушган
микдори
мутлок
г
суммасинин
пул
келган
Окиб
К
к
ў

.
 
Misol.
  Xalq  bankining  Yunusobod  filialida  quyidagi  operatsiyalar  amalga 
oshiriladi  (
mlrd.so’m
):  yil  boshidagi  omonatlar  miqdori  –  245  mlrd.so’m;  yil  davomida 
tushgan omonatlar – 120; berilgan – 95; yil oxirida qolgan    summa – 270 mlrd.so’m. 
1. Pulni oqib kelish mutloq summasi: 
Δ = 120 – 95 = 25  
yoki   
Δ = 270 – 245 = 25 mlrd.so’m. 
2. Omonatning oqib kelish koeffitsienti: 
%
2
,
10
102
,
0
245
25
.
ёки
K
K
O


 
Demak,  bir  yilda  Xalq  bankining  Yunusobod  filialida  omonatlar  xajmi  25 
mlrd.so’mga yoki 10,2%ga oshgan. 
3. Omonatning o’tirib qolish koeffitsienti: 
%
8
,
20
208
,
0
120
25
.
ёки
К
к
ў


 
Bu degani, Yunusobod filialiga kelib tushgan omonatlarning (yil davomida) faqat 
20,8%  omonatchilar  schyotida  turib  qolgan,  qolgan  79,2%  bu  tranzit  pullarni  tashkil 
qiladi, ya’ni 79,2% pul o’sha yilning o’zida omonatchilarga qaytarib berilgan. 
Elastiklik  va  mavsumiylik  koeffitsientlari.  Mavsumiylik  indeksi  omonatlarning 
mavsumiy  tebranishini  xarakterlaydi.  Omonat  bilan  yil  mavsumlari  o’rtasida  qanday 
bog’lanish mavjud degan o’rinli savol tug’iladi. Pul to’plamlarini vaqt bo’yicha tashkil 
etilishi  bilan  xalq  xo’jalik  tarmoqlarida  xizmat  qiluvchi  xodimlarining  ish  joyidan  va 
shaxsiy  xo’jalikdan  olinadigan  daromadlar  o’rtasida  bog’liqlik  mavjud.  Qishloq 
xo’jaligida,  kasanachilikda,  iste’mol  tovarlarini  ishlab  chiqaruvchi  tarmoqlarda 
xodimlarning  daromadlari  yilning  ayrim  davrlarida  oshadi  va  teskari.  Bundan  tashqari 

---

 
140 
omonatlarning to’planishiga aholining xarajatlari yil davomida bir tekis bo’lmasligi ham 
ta’sir  ko’rsatadi.  Masalan,  yoz  oylari  va  qish  oylaridagi  xarajatlar.  O’zbekiston  aholisi 
xarajatlarining  vaqt  bo’yicha  notekisligiga  urf-odatlar  ham  ta’sir  ko’rsatadi.  Masalan, 
xayitlar, ro’za oylari va h.k. Bularning hammasi omonatlarning mavsumiyligini o’rganish 
zarurligini tasdiqlaydi.  
Mavsumiylik koeffitsienti (indeksi) quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
,
100
0


y
y
J
i
M
 
bu erda 
i
y
– yillar uchun oylik o’rtacha; 

0
y
 o’rganilayotgan davr uchun oylik 
o’rtacha. 
Ushbu indeksni 5.3-jadval ma’lumotlari asosida hisoblaymiz. 
5.3-jadval 
Tovuq fermasi xodimlarining Xalq bankiga qo’ygan  
omonatlari va mavsumiylik 
 
Oylar 
Omonatlarning oqib kelishi, mln.so’m. 
Uch yillik 
summa 
Oylik 
o’rtachalar 
Mavsumiylik indeksi 
2006y. 
2007y. 
2008y. 
Yanvar  
Fevral 
Mart 
Aprel 
May 
Iyun 
Iyul 
Avgust 
Sentyabr 
Oktyabr 
Noyabr 
Dekabr  
24 
18 
31 
48 
40 
60 
66 
71 
36 
49 
26 
18 
18 
21 
64 
38 
71 
58 
70 
54 
41 
69 
27 
21 
26 
41 
37 
54 
49 
65 
79 
47 
61 
18 
39 
27 
68 
80 
132 
140 
160 
183 
215 
172 
138 
136 
92 
66 
22,7 
26,7 
44,0 
46,7 
53,3 
61,0 
71,7 
57,3 
46,0 
45,3 
30,7 
22,0 
51,7 
60,8 
100,2 
106,4 
121,4 
138,9 
163,3 
130,5 
104,8 
103,2 
69,9 
50,1 
Jami  
487 
552 
543 
1582 
43,9 
100,0 
Indeksni hisoblashdan oldin har bir oy uchun alohida o’rtachalar hisoblaniladi: 
Yanvar. 
.
.
7
,
22
3
68
3
26
18
24
сўм
млн
n
y
y
i







 
Qolgan  oylar  bo’yicha  ham  xuddi  shunday  hisoblanadi.  Faqat  uch  yil  uchun 
o’rtacha hisoblanayotgan 3ga emas 36ga bo’linadi, ya’ni:  
.
.
9
,
43
36
1582
36
0
сўм
млн
y
y
i




 
Mavsumiylik indeksi quyidagicha hisoblanadi:  
Yanvar  
 
%
7
,
51
100
9
,
43
7
,
22
100
0





y
y
J
i
M
 
Fevral va qolgan oylar bo’yicha mavsumiylik indekslari 5.3-jadvalning 7-ustunida 
keltirilgan. 
5.3-jadvalda  keltirilgan  ma’lumotlar  tovuq  fermasida  ishlaydiganlarning 
daromadlari  va  ular  asosida  tashkil  topadigan  daromadlar  mavsumiy  xarakterga  ega 
tasdiqlanmoqda,  ya’ni  yanvardan  to  iyul  oyigacha  omonat  summasi  o’sib  borgan  va 
avgustdan boshlab pasayish tendentsiyasiga ega. 
To’plashga  moyillik  koeffitsienti  to’plangan  mablag’ni  pul  daromadlarining 

---

 
141 
mutloq o’zgarishiga nisbatan hisoblanadi yoki quyidagi formula bilan: 
ўзгариши
мутлок
ининг
даромадлар
Пул
ўзгариши
мутлок
инг
Омонатларн
K
M
T

.
.
 
Mutaxassislarning fikricha, bu nisbat 20-30% oralig’ida bo’lishi kerak. Agarda bu 
chegaradan  chiqilsa,  bu  to’planma  majburiy  ekanligidan  dalolat  beradi  va  u  talab 
inflyatsiyasi deb ataladi. 
Pul  jamg’armalarining  kvotasi  oqib  kelgan  mablag’  mutloq  summasini  pul 
jamg’armalariga nisbati bilan hisoblaniladi. 
“Uy  xo’jaligi  shubasi  bo’yicha  to’plash  normasi”  makroiqtisodiy  ko’rsatkichi 
jaxon  amaliyotida  keng  qo’llaniladi.  Bu  ko’rsatkich  to’planma  summasini  yalpi 
ixtiyordagi daromadga nisbati bilan xisoblanadi.