―ILM-FAN VA TA‘LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR‖ MAVZUSIDAGI 4-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI 30 - SENTABR 2020 - YIL ―UzACADEMIA‖ scientific-methodical journal 107
www.academiascience.uz
Skeletning xususiyatlari ham o‗ziga xosdir. Sutemizuvchilarning miya qutisi
juda rivojlangan. Tishlar jag'ning hujayralarida joylashgan bo'lib, odatda kesma, tish
go'shti va molarga bo'linadi. Deyarli barcha hayvonlardagi bachadon umurtqasi 7
umurtqadan iborat.[4] Umurtqalar o'zaro bog'liq bo'lib, sakral va odatda ikkita kaudal
bundan mustasno (birgalikda o'sadi, ular bitta suyak - sakrumni hosil qiladi). Iplar
torakal vertebra bilan bog'langan (odatda 12-15), ularning ba'zilari sternumga
ulanadi, boshqalari erkin tarzda tugaydi.
Ko'pchilik sutemizuvchilarda oldingi kamarlar juftlashgan klavikulalar va
skapulalar orqali hosil bo'ladi. Qarg'a suyaklari sutemizuvchilarning ozgina qismida
saqlanib qolgan. Orqa tarafdagi kamar (tos suyagi) sakrumga biriktirilgan ikkita tos
suyagidan iborat. Oyoq-qo'llarning skeleti boshqa to'rt oyoqli umurtqali hayvonlar
kabi bir xil bo'lim va suyaklardan iborat.
Sutemizuvchilarning kelib chiqishi. Sutemizuvchilar, qushlar singari, qadimgi
sudralib yuruvchilardan kelib chiqqan. Bu zamonaviy sut emizuvchilarning
zamonaviy sudraluvchilar bilan o'xshashligi, ayniqsa embrion rivojlanishining
dastlabki bosqichlarida namoyon bo'ladi. Yo'qolgan hayvon tishli dinozavrlari
bo'lgan sutemizuvchilarda yana o'xshashlik belgilari mavjud. Rivojlangan qarg'a
suyaklari, klyakka va boshqa tashkiliy belgilarga ega ko'plab ozuqa moddalari bilan
tuxum qo'yadigan sutemizuvchi hayvonlarning mavjudligi ham sudraluvchilar bilan
qarindoshlikni anglatadi. Bularga birinchi hayvonlar yoki ovipozitorlar kiradi.
Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak,
Sutemizuvchilar turli-tuman shakl va
o‗lchamlarga ega bo‗ladi. Ular Yer yuzining qariyb barcha qismlarida - sovuq
Arktikadan boshlab, issiq sahrolargacha, yaproqli o‗rmonlardan azim okeanlargacha
uchraydi. Sutemizuvchilar har bir turining vakillari o‘zlarining alohida hayot tarzini
yuritadi. Masalan, yo‗lbars o‗ljasini o‗rmon chakalakzorida ovlaydi, delfinlar
dengizda suzadi, krotlar yer ostida uya qaziydi, ko‗rshapalaklar havoda parvoz qiladi,
otlar yerda chopadi, maymunlar esa, daraxtda shoxdan-shoxga sakraydi. 200 million
yillar avval, sutemizuvchilarning ajdodlari qadimgi paleozoy davri sudralib
yuruvchilari bo‘lgan. O‗sha davrlarda sayyoramizda hali dinozavrlar izg‗ib
yurishardi. Birinchi sutemizuvchilar yerqazirga o‗xshash kichkina hayvonchalar
bo‘lishgan. Ular hasharotlar va dinozavrlar tuxumlari bilan oziqlanishgan. Taxminan
65 million yillar avval dinozavrlar yo‘q bo‘lib, qirilib keta boshladi va
sutemizuvchilar quruqlikda hukmronlik qiladigan mavjudotlarga aylandilar. Turli-
tuman yashash muhitlariga moslashish qobiliyati sutemizuvchilarga butun sayyora
bo‘ylab tarqalib ketishga yordam berdi.