Ilk uygonish davri goyalari. Reja

4. Abu Rayhon Berimiyning iqtisodiy ixtirosi
Pul paydo bo'lgan davrdan, ayniqsa, tanga shaklda turli metallardan pul zarb etish boshlangan davrlardan boshlab iqtisodiy tafakkur dahola- rining fikru zikri turli mineral xomashyolar hajmi va og'irligida mujassam- lashgan qimmatbaho metallar — oltin, kumush, mis va boshqalar hissasini aniqlash uslubi va asbobini yaratish muammosi boЈlib kelgan. Ayniqsa, bu masala X—XI asrlarda — xalqaro savdo tez rivojlanib, zargarlik buyumlari yasash kuchayavergach, fan va amaliyotning eng dolzarb muammosiga aylandi. X asrda Movarounnahr va Xurosonda juda katta miqdorda tola qiymatga ega bo'lmagan tangalar zarb etish avjga chiqqach, ahvol yana ham og'irlashdi. Masalan, muomalada bo'lgan «Ismoiliy» dirhamlari yoniga qimmatga ega bo'lmagan metallardan zarb qilingan Buxoro dirhami — «gitrifiy» kabilar yoki past sifatli kumushdan yasalgan «mtihammadiy» tangalar muomalaga chiqarildi. Bunday hoi turli xil qaUobliWarning, aldashlarning kuchayishiga qulay sharoit yaratdi. Bu oltin dinorlar ham muomalada qatnashmay qolishiga olib keldiki, natijada oltin tangalar oddiy tovarlar kabi tortib beriladigan vaziyat vujudga keldi.
Ma'lumki, Abu Rayxon Beruniy mineralogiya va metallshunoslik bo'yicha o'z davrining eng yetuk olimi edi. Shuning uchun ham u iqtisodiy taraqqiyotga putur yetkazayotgan bunday ahvolga qarab tura olmas edi. U juda katta tadqiqotlar, izlanishlar, amaliy tajribalar o'tkazib, minerallar tarkibidagi qimmatbaho metallar hissasini topish uslubini yaratdi. Bu usulni amalda qo'llash uchun maxsus o'lchov asbobi yaratish ham kerak edi. Shunday asbob Beruniy tomonidan yaratildi, bu esa pul munosabatlari tarixida, uning rivojlanishida bebaho ahamiyatga ega bo'ldi. Beruniy o'zi yasagan asbobning tuzilishini, uning qanday mexanizmlardan va qanday qilib yasaganini «Mineralogiya» nomli asarida bayon qilgan. Bu asbob yordamida turli metallardan yasalgan tangalar tarkibidagi qimmatbaho metallarning haqiqiy miqdorini o'lchash mumkin bo'ldi. Bunday asbobning yaratilishi pullar o'rtasidagi haqiqiy nisbatlarni aniqlash, ularni o'zaro almashtirishning adolatli asoslariga ega bo'lish imkoniyatini berdi. Shuningdek, bu usul yordamida pul yasashdagi mavjud qallobliklarni bartaraf qilish va ana shunday noxushliklarning oldini olish mumkin bo'lib qoldi. Buyuk bobokalonimizning bundan 1000 yildan ziyodroq awal ishlab chiqqan usullari hozirgacha ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan.
Beruniyning iktisodiy goyalari. Buyuk komusiy olim Abu Rayxon Beruniy (973-1048) 150 dan ortik asar yaratgan bo’lib, ularda mexnat boylikning asosi ekanligi tugrisidagi goya asosiydir. Uning kupgina fikr va karashlari bugungi kun uchun xam axamiyatini yukotmagan.
Olim yashagan davrdagi munosabatlar, ishlab chikarishning yuksalganligi, savdo-sotikning rivojlanishi, sugorish inshootlarining ishga tushirilishi ana shu davr uchun xos edi. Shu asosda Beruniyda kishilik extiyojlarining paydo bulishi va uni kondirish asoslari mexnat va xunarga munosabatlari uygunlashib ketadi. Uning fikriga kura kishilar uz zarur extiyojlarini kondirish uchun uyushgan xolda yashash va ishlashga majburdirlar. Extiyojlar turli-tuman va kup bulganligi uchun insonlar birlashgan xolda turar joy va shaxarlar yaratishga intiladilar, deb xisoblaydi. Shuningdek, u davlatning paydo bulishini xam extiyoj tufayli deb uylagan. Eng muxim goya shuki, barcha kimmatli narsalar inson mexnati bilan yaratiladi va insonning kadr – kimmati uning avlod-ajdodlarining kim bulganligi emas, balki uning mexnati, akliy va jismoniy maxorati bilan belgilanadi. Xar bir davrning urf odatlari uziga xos buladi va inson akli ularga rioya kilmogi darkordir, aks xolda nizom va bir xillik yukolsa, tartib xam yuk buladi deb uktiradi buyuk donishmand.
Olimning fikrlariga tayanib shunday muxim xulosa chikarish mumkinki, inson yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Inson avvalo xalol mexnati bilan uluglanadi, kishilik jamiyatining asl ibtidosi xam mexnatdandir.
Yusuf Xos Xojib. Atokli davlat arbobi ilk turkiy dostonnavis Yusuf Xos Xojib 1020 yili koraxoniylarning markaziy shaxarlaridan biri Bolasogunda tugildi (olamdan utgan yili noma’lum). Bulajak mutafakkir uz davridagi barcha bilimlarni, arab va forsiy tillar va undagi adabiyotlarni puxta egallaydi.
U 1069-1070 yillar orasida «Kutadgu bilig» (Kutga, ya’ni baxt saodatga erishtiruvchi bilim) asarini turk tilida yozib, Koraxoniylar xukmdori Tabgachxon Bugraxonga takdim etdi. Xon Yusufga «Xos Xojib» (eshik ogasi) degan martabani in’om etadi. Bu falsafiy didaktik asarda markazlashgan davlat tuzish, uni mustaxkamlash, nizo va adolatga barxam berish kabi ma’muriy-xujalik xamda ma’rifat, obodonchilik va moddiy-ma’naviy boshka adolatli xukmron davlatni tadbir bilan boshkarish ishini urganish, kasb-xunar egallash, xalk gamini yeyish xakidagi fikrlar ilgari suriladi.
Bizgacha donishmandning fakat bir asari yetib kelgan, ammo bu asarda shunday durdonalar tuplanganki, ularga koyil kolmay iloj yuk. Asar 13 ming misra (nasriy va nazmiy mukaddimadan tashkari), 73 bobdan iborat. Unda inson tafakkurining barcha jabxalari buyicha suz yuritiladi va nixoyatda kimmatli fikrlar bayon etilgan. Kitobda berilgan bu goyalar uz davri uchun xam, xozirgi davr uchun xam nixoyatda kadrlidir.
Ayniksa, iktisodiyot masalalari buyicha davlat va raiyat munosabatlari sinchiklab urganilgan. Asar 18 oy – bir yarim yilda yozib tugallangan (Bolasogunda boshlangan va Kashkarda nixoyalangan) bulsa xam, uni yaratish uchun juda uzok vakt tayyorgarlik kurilgan. Donishmand fikricha, ezgu orzularga fakat toat-ibodat bilangina yetishib bulmaydi. Buning uchun talay ezgu ishlar kilish, foydali faoliyat kursatish kerak, degan fikrni ilgari suradi.
Tanikli iktisodchi Adam Smitning iktisodiy buxrondan chikarish uchun 3 narsa:
1. Tinchlik-osoyishtalik;
2. Me’yoridagi soliklar va;
3. Iktisodiy erkin faoliyat yuritish imkoni talab etiladi. Ana shu goya aslida bizning mutafakkir tomonidan yetti asr avval bayon etilgan.
Xalk, zaiyat (solik tulovchilar) mamlakat xukmdorlaridan uch narsani kutadi, deb uktiradi Yusuf Xos Xojib, bular: 1) pulning kadrini kutarish yoki (ushlab turish); 2) xalkka xususiy mulk xukukini ta’minlovchi konunlarni joriy etish va 3) yullarni ugri-karokchilardan muxofaza kilish. Shox esa fukarolardan soliklarni vaktida tulashni (xozirgi kunda xam shu kunda xam nixoyatda dolzarb), chikargan farmon konunlarni bajarish xamda dustiga-dust, dushmanga-dushman bulishni talab kiladi, deb yozadi. Kurinib turibdiki, bunda jamiyat va siyosiy xokimiyat uzaro mutanosib bulishi zarurligi goyasi anik ifoda etiladi.
Pulnig kadrli bulishi xakidagi goya, aslini olganda inflyasiya muammosi bilan chambarchas boglik, baxolarning mu’tadilligi xam ta’min etiladi. U uz navbatida inkirozsiz iktisodiyot, erkin muomaladagi valyuta masalalariga borib takaladi.
Xususiy mulk xukukini ta’minlash bozor munosabatlarining asosiy unsiridir, mulkka egalik xissi tarakkiyot omili sifatida butun jaxon rivoji asosida isbotlangan va xozirgi davrda respublikamizda xam jadallik bilan amalga oshirilmokda. Davlat, umumxalk mulkiga ommaviy utishning salbiy okibatlarini sobik shurolar davrida boshimizdan kechirganmiz.
Yullarni o’grilardan muxofaza kilish ichki va ayniksa, tashki savdo (eksport-import)ni ta’minlash va qo’llab kuvvatlashning uzginasidir. Bu yerda savdoning xalq xo’jaligi uchun ustuvor ahamiyati to’la ta’minlash va qo’llab quvvalashning o’zginasidir. Bu yerda savdoning xalq xo’jaligi uchun ustuvor ahamiyati to’g’risida gap yuritiladi. Xozirgi davrda bu goyalar mustakil Uzbekiston iktisodiy siyosatining asosini tashkil etadi. Bu goyalarning amaliy axamiyati ayniksa, Soxibkiron Amir Temur faoliyatida yorkin namoyon bulgan.

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., Sharq, 1998.
   
2. 
   Razzoqov A. va boshq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. Darslik. T., Moliya, 2002. 101-121b.
   
3. 
   Islomov A. va boshq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. O`quv qo`llanma. T., O`zbekiston, 2003. 40-47b.
   
4. 
   Amaliy iqtisodiyot: / O`quv qo`llanma/ Tarjimonlar I. Fozilov va boshqalar. «Sharq» 1996 14b.
   
5. 
   R.Qarshiyev., A.To`xtamishev. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. Ma‘ruzalar matni. SamKXI, 2000y.