ilk davri ( 2 yoshli bolalar )

Tayyorlov bosqichi ham tarbiyachi, ham bolalarni ekskursiyaga tayyorlashni o’z ichiga qamrab oladi. Tarbiyachi ekskursiya mavzusini, uning mazmun – mohyatini, o’tkazilish muddatini belgilaydi.

Ekskursiyani amalga oshirish jarayonida ta’limning turli uslublari (kuzatish, suhbat, tushintirish) dan foydalaniladi. Suhbat asosiy uslub sifatida xizmat qiladi. Buning uchun tarbiyachi suhbat jarayonida foydalaniladigan savollarni avvaldan tayyorlab olishi lozim. Ekskursiya so’ngida bolalar nimalarni ko’rganliklari, bilib olganlilari haqida umumiy hulosa chiqariladi. Bir necha bolaga ularga nimalar qizqarli bo’ganligi haqida gapirb berishni talif etish mumkin.

Ekskursiadan so’ng amalga oshiriladigan ish bilimlarni kengaytirish, aniqlashtirish, tizimlashtirishga, ekskursya jarayonida tug’lgan his – tuyg’u, munosabatlarni mustahkamlashga yo’naltiriladi.

Maktabgacha ta’lim muassasalari yosh xususiyatlariga ko’ra 6–7 yoshgacha bolgan bolalarni o’z ichiga qamrab oladi. Bolalarda bog’lanishli nutqning rivojlanishida kompleks ekskursiyalarning o’rni juda katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, maktabgacha ta’lim muassasalaridagi bolalar yoshiga ko’ra quyidagi to’rt turga ko’ra amalga oshiriladi:

1. ilk davri ( 1 – 2 yoshli bolalar )

2. kichik yosh davri ( 3 – 4 yoshli bolalar)

3. o’rta guruh ( 5 – 6 yoshli bolalar )

4. maktabga tayyorlovchi guruhlar (6 – 7 yoshli bolalar )

Bola dunyoga kelgan davrdan boshlab, to umrining oxirigacha nutqqa ehtiyoj sezadi. Bolalar go’daklik davridan boshlab turli tovush, so’z, gap va matnlarni kattalardan eshitadi. Ular ilk tovushlarni turlicha talaffuz qilishadi. Bir tovush o’rnida boshqa tovushlarni talaffuz qiladi. Inson bu davrda, ya’ni go’daklik davrida emas, balki bolalik, o’smirlik, o’spirinlik, yoshlik, o’rta yoshlik, hatto katta va keksalik davrlarida ham tovushlarni, so’zlarni, gaplarni, matnlarni ifoda qilishlarida xatoliklarga yo’l qo’yadi. Bolalar nutqining me’yor darajasida rivojlanishida ota-onalar, tarbiyachi – pedagoglar e’tiborli bo’lishlari juda zarur. Har bir tovush, so’zning o’z o’rnida qo’llanishiga katta ahamiyat qaratilib borilsa, bolalarning nutqi yaxshi rivojlanadi. Natijada o’z fikrini boshqalarga ravon, mazmunli, ta’sirchan qilib etkaza oladi. Bolalarda bog’lanishli nutqning rivojlanishida ekskursiyaning o’rni katta ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda ekskursiyalarning turlarini sanab o’tishni joiz deb bilamiz: tabiat qo’yniga ekskursiya, qishloqda yashovchi bolalarning shaharga ekskursiyasi, shaharda yashovchi bolalarning qishloqqa ekskursiyasi, hayvonot bog’ga ekskursiya, qo’g’irchoq teatrga ekskursiya, yoshiga mos ravishda muzeylarga ekskursiya, maktabga (1 – sinf xonasiga), bolalar kutubxonasiga ekskursiya, bog’larga ekskursiya, ariq, kanal, soy, daryo, bo’ylariga ekskursiya, adir, tog’ yon bag’irlariga ekskursuya, tasviriy san’at ko’rgazmalariga ekskursiya, turli sport komplekslariga ekskursiyalar, gimnastika, futbol, boks, voleybol va boshqalar; naqsh-o’ymakorlik ko’rgazmalariga ekskursiya, tikish-bichish, to’qish, ko’rgazmalariga, qovun sayliga, meva-sabzovotlar ko’rgazmalariga ekskursiya, qushlar bayramiga, gullar bayramiga ekskursiya va turli ziyoratgoh qadamjolarga ekskursiyaga bolalarni olib borish maqsadga muvofiqdir.

Biz hayvonot bog’ga ekskursiya uyishtiramiz. Bolalar hayvonot bog’da tirli – tuman hayvonlarni, qushlarni parrandalarni, baliqlarni, ilonlarni ko’radilar va bir olam quvonch, taassurotlarga ega boladilar. Eng muhimi ularning so’z boyligi ortadi va nutqining rivojlanishiga katta hissa bo’lib qo’shiladi.

Ekskursiya so’ngida bolalar nimalarni ko’rganliklari, bilib olganliklari haqida umumiy xulosalar chiqariladi. Bolalarga nimalar qiziqarli bo’lganligi haqida gapirib berishni taklif etish mumkin. Hayvonot bog’ida bolalar juda ko’p hayvonlarni, qushlarni, parrandalarni, baliqlar, ilonlar ko’rganliklarini zavqlanib hikoya qilib berishlari mumkin. Suhbat jarayonida ularning nutqida yangi sozlar paydo bo’lganligini kuzatishimiz mumkin. Ularga turli xil savollar berish orqali nafaqat nutqida, balki boshqa bilimlarini ham o’zlashib olganligini, ya’ni matematikaga, tabiatga oid bilimlarni egallab olganligini, eng muhimi ularga nisbatan mehr paydo bo’lganligini ko’rish ekskursiyaning o’z oldiga qo’ygan maqsadning amalga oshganligidadir.
H ayvonot bog’i:



“Qanday?” ierarxik diagrammasi vositasida muammoni echimini toping?


Yovvoyi va yirtqich




Go’shtxo’r va o’txo’r




Ayiq turlari

Oq, qora, qo’ng’ir, panda ayiqlari




Pahmoq yungli




To’rt oyoqli, ikki quloqli




Asalxo’r



sutemizuvchi

1. 
   Bolalar nutqiga oid dastlabki qarashlar Germaniyada D.Tideman (1970) tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotda o‘z aksini topgan.
   

Jahon tilshunosligida bolalar nutqi I.A. Boduen de Kurtene, L.S.Vigotskiy, N.A. Ribnikov, A.R. Luriya, K.I. Chukovskiy, A.N. Leontev, N.X. Shvachkin, A.N.Gvozdev, N.I.Jinkin, A.A.Leontev, N.Xomskiy, D.Slobin, A.M.Shaxnarovich, S.N. Seytlin kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan.

O‘zbek tilshunosligida bolalar nutqi masalasi XX asrning 80-90-yillaridan boshlab alohida yo‘nalish sifatida o‘rganilib kelinmoqda. Jumladan, O.Umarxo‘jayeva, M.Ismailov, N.Sayidirahimova hamda M.Qurbonovalarning bu boradagi qator ishlari monolingval va bilingval o‘zbek bolalar nutqida kuzatiladigan ayrim fonetik o‘zgarishlar va grammatik xususiyatlari, shuningdek bolalar nutqining sotsiopsixolingvistik talqiniga bag‘ishlangan. O‘zbek tilshunosligida maktabgacha yoshdagi bolalarning muloqotga kirishish xususiyatlari muayyan darajada o‘rganilgan bo‘lib, ushbu mavzuga oid amaliy kuzatuvlar va nazariy xulosalar G.Iskandarovaning qator maqolalarida o‘z ifodasini topgan:

1) nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash;

2) lug‘atni boyitish, mustahkamlash va faollashtirish;

3) nutqning grammatik to‘g‘riligini takomillashtirish;

4) og‘zaki (dialogik) nutqni o‘rgatish;

5) ravon nutqni rivojlantirish;

6) badiiy so‘zga qiziqishni tarbiyalash;

7) savod o‘rganishga tayyorlash.

Muloqotning birinchi shakli – emotsional-bevosita (vaziyat-shaxs) shakldir. Bu boshqa odamga bo‘lgan qiziqish, unga nisbatan emotsional munosabat bilan tavsiflanadi. Muloqotning bunday shakli bola hayotining birinchi yarim yilligiga xos holatdir.

Muloqotning yanada rivojlangan ikkinchi shakli – ya’ni, emotsional-vositali (vaziyatli-amaliy) shakli bola hayotining ikkinchi yarim yilligida ro‘y beradi. Bu muloqot predmetlar orqali vositali muloqotga aylantiriladi. Ushbu yoshda bolaning qiziqishlari atrofdagi muhitga yo‘naltirilgandir. Unda yangi taassurotlarga ehtiyoj yorqin paydo bo‘ladi.

Bolalarga ertak aytib berishda va uni qayta hikoya qilib berishga undashda «Stol teatri»dan foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda bola o‘z qo‘llari bilan tarbiyachisi ko‘magida ertak qahramonlarini yasaydi va stol atrofida ertakni jonli tomosha qiladi. Qayta hikoya qilib berishda u o‘zi yasagan ertak qahramonlarini gapirtiradi.

Masalan, «Zumrad va Qimmat» ertagini stol teatri orqali namoyish etish uchun biz ertak qahramonlarini oddiygina qog‘oz, yelim va qaychi ko‘magida yasab olamiz. Bunda o‘quvchilarning qaychini, yelimni ishlatish ko‘nikmasi ham rivojlanadi. Ham ertakni eshitishni qiziqish bilan kutadilar. Yana bunday o’yinlardan “ Xola-xola”, “Doktor”, “Sotuvchi”, “Mehmon-mehmon” kabi o’yinlarni o’ynashlari mumkin.

5-7 yoshli bolalarda nutq rivojlanishining talablariga e’tiborni qaratish talab etiladi. Tarbiyachidan bola nutqini tinglash va eshitish, nutq-tovush madaniyatini shakllantirish, so’z boyligini faollashtirish, nutqning grammatik tuzilishiga e’tibor qaratish, bog’lanishli nutqni shakllantirish , ijodiy nutqni rivojlantirishga bo’lgan taqazo etadi.

Maktabgacha ta’lim muassasida tarbiyalanuvchi bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda kompleks ekskursiyalarning ahamiyati kattadir. Ekskursiyalardan olgan taassurotlari bolalar ongida muhrlanib qoladi. Bolalarda tabiat hodisalariga qiziqish ortadi. Hayvonot olami to’g’risida tasavvurga ega bo’ladi, hayvonlar yashaydigan turli muhitlarni (baliqlarning suvda, maymunlarning ko’proq daraxtlarda yashasini, bo’ri va shunga o’xshash yovvoyi hayvonlarning o’rmonda ) yashshini bilib oladilar. Hayvonot bog’da esa ularning maxsus qafaslarda boqilishini bilib oladilar.Tog’, o’rmon, dengiz, daryo, buloq singari o’ziga xos geografik atamalarni bilib oladilar.

Tabiat qo’yniga uyushtirilgan ekskursiyalar bolalarda tabiatga oid ko’plab so’zlarni bilib olishga va tabiatni sevushga, ona-zamin, o’simliklar olami, hayvonot dunyosi, musaffo havo, zilol suvlar va ularni asrab-avaylash, isrof qilmaslikni o’rgatadi .Ekskursiya va boshqa tadbirlarda bolalarni tarbiyachlar allbata kuzatib yurishlari talab etiladi.

Myzeylarga qilingan ekskursiyalardan esa boy madaniy tariximizni, avlod-ajdodlarimiz hayoti, ular qoldirgan juda ko’p nodir meroslardan bahramand boladilar. Biz buni quyidagi “Klaster” usulida izohlab ko’rsatamiz.

Tabiat qo’yniga, muzeylarga, amaliy san’at ko’rgazmalariga uyushtirilgan ekskursiyalar bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirish bilan birga, ularning bu sohalarga qiziqishlarini orttiradi, bilim doiralari kengayadi va o’zlari ham mana shu sohalarda dastlabki ishlarini boshlab malakalarini o’stiradilar. Buni quyidagi sxemalarda ko’ramiz: