Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

 
10.5. Поток ишлаб чиқариш самарадорлиги.
Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш - корхона жамоасининг вазифаси 
ҳисобланади. Доимий бир хил ритмда ишлаш – жиҳозлардан тўлиқ фойдаланиш, 
ишчилар иш вақтидан йуқотувининг камайишига сабаб бўлади. Поток ишлаб 
чиқаришда ишлаб чиқариш жараѐнининг узлуксизлиги ишлаб чиқариш даври 
давомийлигининг қисқаришига олиб келади, бу эса ўз навбатида маҳсулот меҳнат 
сиғиминининг камайишига олиб келади. Поток ишлаб чиқариш самарадорлигини 
ошишига таъсир этувчи омиллар қуйидагилар: 

кўп унумдорли ихтисослашган жиҳозлардан фойдаланиш; 

маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш; 

ишлаб чиқаришни юқори ритмлилик билан таъминлаш; 

меҳнат унумдорлигини ошириш; 

ишлаб чиқариш даври давомийлигини қисқартириш; 

айланма маблағлар айланишини тезлаштириш; 

маҳсулот таннархини камайтириш; 

---

91 

фойда ва рентабелликни ошириш.
Поток ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигига баҳо бериш учун 
қуйидаги кўрсаткичлар ишлатилади: бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун жонли 
меҳнат сарфлари, поток чизиғида тайѐрланган бирлик маҳсулотга кетадиган капитал 
харажатлар:поток чизиғидан ишлаб чиқарилган бирлик маҳсулот таннархи. Бирлик 
маҳсулот ишлаб чиқариш учун жонли меҳнат сарфлари қуйидаги формула орқали 
аниқланади: 
У
т
= (Т
см 

К
р
) / Z
cм
бу ерда:
Т
см
- смена давомида поток чизиғининг ишлаш вақти, минут; 
К
р
- ишчилар сони, киши; 
Z
см
- сменада ишлаб чиқариш топшириғи.
Бутун линия бўйича умумий жонли меҳнат иқтисоди қуйидагича аниқланади: 
Э
т
= (T
см

K
р1
) / Z
см
- (T
см

К
р2
) / Z
см
бу ерда:
Кр
1
ва Кр
2
- поток чизиғининг механизациялашгача ишчилар сони ва ундан 
кейин; 
Z
см1
ва Z
см2
- поток чизиғининг механизациялашгача ишлаб чиқариш топшириғи 
ва ундан кейин.
Ишлаб чиқариш потокининг механизациялаштириш босқичида сонли жонли 
меҳнат сарфининг иқтисоди қуйидагича аниқланади: 

мех
= Δ t
ч.м
/ Δ t
п.м

100 = (t
р
- t
ч.м.
) / (t
р
- t
п.м.
) 

100 
бу ерда: 

мех
- механизация даражасини ошириш %; 
t
ч.м.
- бир қисм механизациялашганда иш вақти иқтисоди бирлик маҳсулот учун 
киши соат; 
t
п.м.
- комплекс механизациялашганда иш вақти иқтисоди; 
t
р
- механизациялашмаган усулда ишлаб чиқарилган маҳсулот меҳнат сиғими, 
бирлик маҳсулот учун киши-соат; 
t
ч.м. 
- маҳсулот меҳнат сиғими, қисман механизациялашганда; 
t
п.м.
- комплекс механизациялашда маҳсулот меҳнат сиғими, киши-соат бирлик 
маҳсулот учун.
Поток линияси бўйича капитал харажатлар формула орқали аниқланади: 
йил
ум
х
П
К
К

бу ерда:
К
ум
- поток чизиғида ишлаб чиқаришда тадбиқ қилишда барча капитал 
харажатлар, сўм; 

---

92 
П
йил
- маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича поток чизиғининг йиллик ишлаб 
чиқариш топшириғи.
Поток чизиғини тадбиқ қилишда иқтисодий самарадорлигини ҳисоблашда 
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмида эксплуатацион ва капитал харажатлар таққосланиб 
қурилади. Таққосланганда капитал харажатларни, маҳсулот таннархини камайтирувчи 
вариант самарали ҳисобланади.
Агар таққосланганда вариантлардан бирида капитал харажатларнинг ўсиши ва 
маҳсулот таннархининг камайиши юз берса, бунда қўшимча капитал харажатларнинг 
қопланиш муддати қуйидаги формула орқали аниқланади: 
Т
к.м.
 = (К
2
 - К
1
) / (С
1 
- С
2
) 
бу ерда:
К
1
ва К
2
- ўтган йилдаги ва тадбиқ қилинган вариант бўйича капитал харажатлар.
С
1
ва С
2
- ўтган ва тадбиқ қилинган вариант бўйича хом-ашѐ материаллар, 
эксплуатацион харажатлар.
Бир неча машиналарни таққослаш учун ва иқтисодий самарали вариантни 
танлаш учун қуйидаги формула ишлатиладики, бунда энг яхши вариант харажатлари 
барча харажатлардан кам бўлади.
С + Е
н
 

 К = минимум, 
бу ерда:
С - бир йилда хом ашѐ материаллар учун харажатлар; 
Е
н
- тармоқ самарадорлик норматив коэффициенти; 
К - шу вариант бўйича капитал харажатлар.