Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

Ишбай
- ҳар бир бажарилган иш ҳажми ѐки маҳсулот бирлигига қараб ҳақ 
тўлаш. 
Вақтбай
- таьриф тизимида кўрсатилган меьѐрий ишлаган иш вақтига қараб ҳақ 
тўлаш. 
Бу икки шаклни қуйидаги -схема кўринишида келтириш мумкин: 
Меҳнатга ҳақ тўлаш шакли 
Ишбай 
Вактбай 
Оддий ишбай
Оддий вақтбай
Мукофотли ишбай
Вақтбай мукофотли
Ёндошма ишбай
Соатбай 
Аккорд 
Кунлик
Ҳафталик
Ишбай прогрессив 
Ойлик 
Якка
Коллектив
тартибда
пудрати 
- схема. Меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари. 
Ишбай ҳақ тўлашнинг жорий этиш талаблари: 

---

118 

маьлум бир ишчининг ишлаган иш натижаларини аниқ ўлчовларда характерлаш 
имкони; 

бажарилган иш ҳажмини тўла ўлчаш имкони борлиги; 

ишчида ўз иш жойида маҳсулот ишлаб чиқаришни ошириш ѐки иш ҳажмини 
орттириш мумкинлиги; 

келгусида маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайиши имкониятларидан келиб чиқиб, 
аниқ бир ходимларни рағбатлантириш мумкинлиги;

меҳнатнинг меьѐрлашлириш техник имкониятлари мавжудлиги. 
Қуйидаги ҳолатларни юзага келишида меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай усулидан 
фойдаланиб бўлмайди: 

маҳсулот сифати пасайишига олиб келса; 

технолгик режим бузилишига олиб келса; 

қурилмага хизмат кўрсатишни ѐмонлаштирса; 

техника хавфсизлиги қоидаларини бузса; 

хомашѐ ва материалларни ортиқча сарфланишига олиб келса. 
Вақтбай меҳнатга ҳақ тўлаш шартлари: 

маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришнинг имкониятлари 
мавжуд эмаслиги; 

ишлаб чиқариш жараѐни қаттиқ тақиқлаб қўйилганлиги; 

ишчининг асосий функсияси технологик жараѐнни назорат қилиш билан 
чегараланганлиги; 

қаттиқ бcлгиланган режим асосида ислллаб cлииқаришнинг конвейир ва поток 
усуллари ҳаракал қилиши; 

маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайиши сифалсиз маҳсулот ишлаб 
чиқаришга олиб келиши (бракка йўл қўйса). 
Ҳар қандай аниқ бир корхонада ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулот характери, 
маьлум бир технологик жараѐн мавжудлиги, ишлаб чиқаришни ташкил этиш 
даражасига боғлиқ равишда меҳнатга ҳақ тўлашнинг у ѐки бу шаклидан 
фойдаланилади. 
Битта корхонанинг ўзида меҳнатга ҳақ тўлашнинг турли шаклларидан 
фойдаланиш мумкин. 
Рcжали бошқарув даври сингари аниқ бир белгилаб қўйилган талаблар бозор 
шароитида мавжуд эмас. Шунинг учун тадбиркор ўз фаолиятида хоҳлаган усулни 
танлаши ва синаб кўриши мумкин, уларнинг қайси бири кўпроқ маьқул бўлса, уни кенг 
қўллаши мумкин. 
Енди у ѐки бу шаклдан фойдаланишда меҳнатга ҳақ тўлаш қандай 
аниқланишини кўриб чиқамиз. 
Тўғри ишбай ҳақ тўлаш тизимида меҳнатга ҳақ ишлаб чиқарилган маҳсулотга 
қараб