Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

Келгуси давр харажатлари 
- бу айланма маблағларнинг буюмлашмаган 
элементлари ҳисобланади. Уларга янги маҳсулотни яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий 
этиш, мутахассисларни ўқитиш ва тайѐрлаш, хоналарни ижарага олиш, тоғ-кон 
саноатига таалуқли харажатлар киради. Бу харажатларнинг ҳаммаси тайѐр 
маҳсулотнинг таннархига киритиш эвазига қопланади. Саноат ишлаб чиқаришнинг 
самарадорлигини оширишда айланма фондлардан, айниқса хом ашѐ, материаллардан 
самарали фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга.. 

---

73 
Ишлаб чиқаришнинг айланма маблағлари ўз ҳаракати давомида муомила 
фондлари билан боғлиқ. Уларга омбордаги тайѐр маҳсулотлар йўлидаги товарлар, 
жумладан дебиторлик қарзлари киради. 
Ишлаб чиқариш айланма фондлари ва муомаладаги фондларни ташкил этиш 
учун сарфланган барча пул маблағлари корхона айланма воситаларини ташкил этади. 
Бозор иқтисодиѐтига ўтишнинг энг муҳим вазифаларидан бири ишлаб 
чиқаришни интенсив ривожлантириш, ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш 
тамойилига амал қилиш ҳисобланади. 
Ишлаб чиқариш айланма фондлари тузилиши дейилганда, унинг таркибга 
кирувчи элементларнинг умумий миқдордаги улушига айтилади. У қуйидаги 8-
жадвалда акс эттирилган. 
-жадвал 
Ишлаб чиқариш айланма фондлари тузилиши 
 
Тугалланмаган ишлаб чиқариш 
19% 
30%
100%
Ўз ишлаб чиқариши ярим фабрикатлари
6% 
Келгуси давр харажатлари 
5% 
Жорий таьмирлаш учун эҳтиѐт қисмлар
3% 
70%
Идиш ва идиш материаилари 
3%
Арзон баҳоли ва тез эскирувчи предметлар
14%
Ёқилғи ва электр энергия
8% 
Ёрдамчи материаллар
8% 
Ярим фабрикатлар
8% 
Хом ашѐ ва асосий материал 
26% 
Айланма фондларнинг иқтисод қилишнинг иқтисодий аҳамияти: 

хом ашѐ, материаллар, ѐқилғи сарфи хиссаси (улуши)ни камайтириш; 

материал манбаларини иқтисод қилиш; 

ишлаб чиқаришга чиқициз ва кам чиқитли технологиянида жорий этиш; 

материал ресурслардан тежамли фойдаланиш, ишлаб чиқариш қувватларидан ва 
меҳнат манбалари фойдаланишини яхшилаш; 

ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулот таннархини пасайтириш; 

корхона молиявий ҳолатини яхшилаш. 
Шундай қилиб, бир сўз билан айтганда айланма маблағлардан самарали 
фойдаланишнинг аҳамияти беқиѐсдир. У ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятга 
ижобий таьсир этади. 
Саноатни ривожлантиришнинг ҳамма босқичларида моддий ресурслардан 
ниҳоятда тежамкорона фойдаланиш, кам харажат килиб куплаб маҳсулот ишлаб 
чиқаришнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Хом ашѐларни тугри танлаш ва 
тайѐрлаш, нуксонларни олдини олиш, ускуналардан фойдаланиш даражасини 

---

74 
яхшилаш, ишлаб чиқариш жараѐнини жадаллаштириш, ихтисослаштириш ва хом 
ашѐнинг чикиндиларини қайта ишлаш усулларини ривожлантириш, хом ашѐнинг 
кимматбахо камѐб турлари урнига тежамли, янги материалларни куллаш ва 
чикиндиларни камайтиришга самарали таъсир этади. Моддий ресурслардан ва 
чикиндилардан фойдаланишни янада яхширок йулга қуйиш учун корхоналарда янги 
техникани, илгор технологияни жорий этиш эвазига ишлаб чиқаришни ташкил этишни 
такомиллаштириш лозим. Моддий ресурсларни нормалаштириш ишлаб чиқариш 
харажатларини пасайтириш, унинг рентабеллигини ошириш, моддий-техника 
таъминотни ташкил этиш, техника ва технологияни такомиллаштиришнинг асосий 
воситасидир. Нормалар илмий жихатдан асосланган ва узларининг хусусиятлари 
бўйича илгор бўлиши лозим. Бундай нормаларни тузиш ва ишлаб чиқаришда 
кулланиш маҳсулот бирлигига сарфланадиган жонли ҳамда буюмлашган меҳнатни 
тежашга шароит яратади. Шунга биноан моддий ресурсларни сарфлаш нормасининг 
кискариши катта иқтисодий самара бериши мумкин. Моддий ресурларни сарфлаш 
нормалари турличадир:
А)