Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

 
3.3. Саноат корхоналарини комбинациялаштиришнинг иқтисодий асослари. 
 
Корхоналарни комбинациялашуви 
— меҳнат тақсимотининг бир шакли 
ҳисобланиб, ҳар хил ишлаб чиқаришни бир корхона доирасига бирлашуви, Бир 
корхонанинг тайѐр маҳсулотидан иккинчи корхона хомашѐ сифатида фойдаланади. 
Масалан, комбинат тузилиши комбинациялашувга мисол бўла олади. Унда: 

ҳар хил турдаги ишлаб чиқаришни бирлашуви; 

улар орасидаги пропорсионаллик; 

ишлаб чиқариш орасидаги техник-иқтисодий бирлик;

ягона энергия таьминоти; 

хизмат кўрсатиш ва ѐрдамчи соҳаларнинг ягоналиги мавжуд бўлади. 
Комбинациялаштириш 
натижасида 
хом 
ашѐдан, 
ишлаб 
чиқариш 
чиқиндиларидан тўлиқ фойдаланиш имконияти яратиладики, бу эса саноатнинг хом 
ашѐ манбаини кенгайтиради. Комбинациялаштириш саноат ишлаб чиқаришда 
жараѐнларни узлуксиз олиб бориш, уларни қисқартириш, ишлаб чиқаришни 
жадаллаштириш ва антижада иш кучини тежаш меҳнат унумдорлигини оширишга 
ѐрдам беради. 
Бундай ишлаб чиқариш шароитида бир қатор қурилиш обеъктлари учун капитал 
харажатлари, маҳсулотни ва хом ашѐни узоққа ташиш, умумзавод харажатлари 
қисқаради, маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажми ортади, таннархи камайиб, сифати эса 
анча яхшиланади ва истеъмолчилар талаби тўлароқ қондирилади.
Комбинатлаштиришнинг таърифига асосан унинг қуйидаги йўналишлари 
мавжуд:

хом ашѐни тайѐр маҳсулот олгунча кетма-кет босқичларда қайта ишлаш;

---

22 

ишлаб чиқариш чиқиндиларидан фойдаланишга асосланган ҳолда маҳсулот 
тайѐрлаш;

хом ашѐни ѐппасига қайта ишлаш.
Комбинациялашнинг изоҳланган шакллари кўп ҳолларда ҳар хил ишлаб 
чиқаришларнинг ўзаро алоқадорлигига асосланади. Комбинациялашган корхоналарда 
технологик жараѐнлар узлуксиз боради, бир корхонанинг маҳсулоти кўпинча бошқа 
корхона ѐки ишлаб чиқариш учун чала маҳсулот, ѐқилғи ѐки хом ашѐ сифатида 
фойдаланилади. Ишлаб чиқаришни замонавий талабларга ҳамда фан-техника 
тараққиѐтининг йўналишини эътиборга олган ҳолда ташкил этиш унинг 
самардорлигин оширишдаги сезиларли омилдир.
Корхонада комбинациялашнинг ривожланиш даражасини аниқлаш учун 
қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади:

корхоналарда умумий ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмидан ишлаб чиқаришни 
комбинациялаш натижасида олинган маҳсулот миқдори;

хом ашѐ чиқиндилардан ажратилган фойдали компонентлар даражаси ва хоказолар. 
Корхоналарни комбинациялашувини характерловчи кўрсаткичлар: 

Комбинатларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши; 

Ходимларнинг ўртача йиллик сони;

Асосий фондларни ўртача йиллик қиймати;

Комбинатларнинг ўртача йиллик сони;

Хом ашѐ таркибида фойдали элементларнинг улуши, %. 
Таянч иборалар
Корхоналарни йириклашуви, корхоналарни ихтисослашуви, корхоналарни 
комбинациялашуви, 
корхоналарни 
кооперациялашуви, 
корхоналарни 
ихтисослашувининг шакллари: предмет, деталл, технологик, тармоқ кооперацияси ва 
тармоқлараро ишлаб чиқариш кооперацияси.