Ikkinchi darajali bo‘laklarni izohlaydigan ergash gaplar

shunday kutubxona bino qilaylikki”, “Men siz bilan shunday ishlarni orzu istaymanki” gaplari bosh gap, “butun el qoshida manzur va mu’tabar bo‘lsin”, “butun el qoshida manzur va mu’tabar bo‘lsin” gaplari aniqlovchi ergash gap.

Bu gaplarda “shunday” olmoshi “kutubxona”(“kutubxona” to‘ldiruvchisi gapda belgisiz qo‘llangan), “ishlarni” to‘ldiruvchi vazifasidagi so‘zga bog‘lanib kelgan.

Haq taolo sizlarga shunday poklik ato etgankim, shohlar hayotining mislsiz razolatini idrok etishdan ojizdursiz. (Odil Yoqubov. “Ulug‘bek xazinasi”, 12-bet) Bu aniqlovchi ergash gap. “Haq taolo sizlarga shunday poklik ato etgankim” – bosh gap, “ shohlar hayotining mislsiz razolatini idrok etishdan ojizdursiz” – aniqlovchi ergash gap. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi “shunday” olmoshi bilan ifodalangan aniqlovchining ma’nosini izohlagan. “Shunday” aniqlovchisi “poklik(ni)” belgisiz qo‘llangan to‘ldiruvchining belgisini bildirib kelgan.

4. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi holni aniqlab kelgan: Bashoratning nazarida Sofya Borisovna shunday odam bo‘lib gavdalandiki, u stol yig‘shitirshi emas, balki butun xalqning, butun mamlakatning kattakon ishlarini bajargan va faqat shunday ishlarnigina bajaradigan qudratli aziz kishi edi. (A. Muxtor).

Bu gapda “gavdalandi” kesimidan anglashilgan harakatning qaytarzda bajarilganini “odam bo‘lib“ so‘zi anglatib kelyapti. “Shunday” olmoshi “odam bo‘lib“ holining belgisini bildirib kelgan.

5. Ayrim aniqlovchi ergash gaplar bosh gapdagi belgini aniqlab kelgan so‘zning ma’nosini konkretlashtirib keladi. Bosh gapda izohlanayotgan aniqlovchi bilan aniqlanayotgan predmet orasida, yana bir aniqlovchi qo‘llangan bo‘lib, ergash gap shu so‘zini izohlaydi: Kishi hayotida shunday hayajonli daqiqalar bo‘ladiki, na til, na biroq harakat bilan bu holatni ifodalab bo‘ladi (Said Ahmad).

Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning ayrim turlarida bosh gapdagi aniqlanayotgan so‘z ergash gapda ham takrorlanishi yoki ayrim olmoshlar bilan almashinishi mumkin. Bu xildagi so‘zlarning shakllari ba’zan bir xil bo‘lishi, ayrim hollarda har xil bo‘lishi mumkin. “O‘qish kitobi”dagi matnlarda aniqlanayotgan so‘z ergash gapda ham takrorlangan holat uchramadi. Lekin “shunday” olmoshi bosh gap tarkibida qo‘llangan va ergash gap tarkibida “bunaqa”, “bular“ olmoshlari qo‘llangan. Masalan: Sinfimizda shunday bolalar borki, bunaqasi hech bir sinfda yo‘q. (“O‘qish kitobi” 4-sinf. 166-bet.) Bu aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap. ” Sinfimizda shunday bolalar borki’ – bosh gap. ” bunaqasi hech bir sinfda yo‘q” – ergash gap. Ergash gap bosh gapdagi ”shunday” aniqlovchisining ma’nosini izohlab kelgan.

Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning ayrim turlarida bosh gapdagi aniqlovchi “nechuk” so‘zi bilan ifodalangan. Masalan: Bular nechuk bandalarki, erkak birla xotun kishi sharob ichib o‘lturg‘ay? (”Kibrdan saqlaning”, 16-bet)

Bosh gapda ega vazifasida kelgan otlar, ergash gapda olmosh bilan almashinib yoki almashinmay boshqa gap bo‘lagi vazifasida keladi—ergash gapdagi fikr bosh gapdagi o‘sha ega haqida boradi: Mamlakatimizda shunday maktablar borki, ulardagi o‘quvchilar obodonlashtirishga katta hissa qo‘shmoqdalar. (“O‘qish kitobi” 4-sinf. 169-bet.) Yer yuzida shunday tarbiya borki, bu tarbiyani ko‘rgan o‘quvchi kuch va umrini samarasiz bo‘lgan ishlarga sarf qilmaydi . (“O‘qish kitobi” 4-sinf. 169-bet.)