Ikkinchi bob paygambar (Habib, Nabi) va 4 halifaga bagishlangan

Ahmad Yugnakiyning “Hibatul-haqoyiq”asari XII-XIII asirlarda yaratilgan bolib, doston on bir bob, 258 baytdan tashkil topgan.

Ahmad Yugnakiy hayoti va faoliyati haqidagi malumotlar juda cheklangan va kam.Asarning 248 baytida shoir “Atasi ati Mahmud Yugnakiy, Adib Ahmad ogli yoq ul hech shaki ”deb yozishiga qaraganda otasining oti Mahmud Yugnakiy, adib Ahmad uning ogli ekanligiga hech shubha yoq.

Dostonning birinchi bobi ollohga bagishlangan bolib u “Ogon”, “Habib”, “Holiq” ismlari bilan tilga olinadi.

Ikkinchi bob paygambar (Habib, Nabi) va 4 halifaga bagishlangan:

Sodiq birla Foruk uchun Zayn nurayn.

Ali tortilanch ul eriksik tonga (17 bayt).

Ahmad Yugnakiy ushbu baytida 3 halifaning arab tilidagi laqablarini qollagan. Abu Bakrning laqabi – “Sodiq” (Siddiq), Umarning laqabi – “Foruq”, Usmonning laqabi – “Zayn Nurayn”. Uchinchi bob Dod Sipohsolor bekka bagishlangan: Dod Ispoxsolor bek uchun bu kitob chiqartim ochunda oti qolsum teb. Dod Ispoxsolor ismi forsiy tilga mansub bolib “lashkarboshi” degan manoni anglatadi.

Shoir Ispohsolarning quvvait va sahovatda xalifalar Umar va Usmonga qiyoslaydi:

Salovat ichinda Umar tek juvon,

Saxovat samokat tutar Usmonni.

Adolatda esa u Anushirvonlar ustun: “Dod insof tutar chin Anushirvoni” (28 bayt).

Umuman “Hibbat ul-haqoyiq” dagi 20 qismni quyidagicha tasnif qilish mumkin.

Sof turkiy ism: Arslonxoja tarxon, Ogon.

Arabcha: Habib, Holiq,Sodiq,Foruk, Ali, Zayn nurayn, Umar, Usmon, Ahmad, Mahmud, Amir Sayfiddin.

Forscha: Dod Ispohsolor, Xoja Arnob, Anushirvon.

Qadimiy yahudiycha: Odam Ato,Havvo.

Ahmad Yassaviy tasavvuf adabiyotining yirik vakili, Yassaviy tariqatining asoschisidir. Uning “Devoni hikmat” nomli asari XII asrdayoq keng shuhrat qozongan. Asarning tili va uslubi maxsus tadqiqot ob’yekti sifatida organilmagan bolsada, bazi olimlar keyingi davrda “Devoni Hikmat” tahrir qilingan va unga turli o`zgarishlar kiritilgan deb 

Ahmad Yassaviy tasavvuf adabiyotining yirik vakili, Yassaviy tariqatining asoschisidir. Uning “Devoni hikmat” nomli asari XII asrdayoq keng shuhrat qozongan. Asarning tili va uslubi maxsus tadqiqot ob’yekti sifatida organilmagan bolsada, bazi olimlar keyingi davrda “Devoni Hikmat” tahrir qilingan va unga turli ozgarishlar kiritilgan deb hisoblashadi. Shuning uchun ham “Hikmatlarning toliq va bexato bolishi uchun katta ilmiy tadqiqot o`tkazilishi, hikmatlarning ilmiy-tanqidiy matni tayyorlanishi lozim. Buning uchun Turkiya va Qozon nusxalariga suyanib qolmay, boshqa jumhuriyatlardagi va Toshkentdagi

Toshkentdagi qolyozmalar xazinalarini sinchiklab organib, u yerdagi qolyozmalarni asos qilib olish zarur”. Ammo “Devoni Hikmat” dagi antroponimlar bizgacha osha davrga xos va mansub. Chunki XII asrning yana bir yodgorligi Sulaymon Boqirgoniy asarlaridagi antroponimlarning kopchiligi Yassaviy asarlarida uchraydi. Alisher Navoiy, Sulaymon Boqirgoniy va Ahmad Yassaviy ortasidagi munosabatni tariflab yozadi: “Hakim ota- oti Sulaymondur va Xoja Ahmad Yassaviyning murididur. Hamonoki, bir kun Xoja tabxe buyugondurlarki, matbaxiy otun etmaydur deb kelgandur. Alar asxobga degandurlarki, yozidin otin terib kelturing va ul zamon yogin yogadir ekandur. Ashobkim, otun terubturlar, matbaxga yogin jihatidin tunlar kelturgandur. Hakim ota tergan otunlarni toniga chirmab, quruq kelturgandur. Xoja hazratlari degandurlarki, ey farzand hakmona ish qilding va alarga bu laqab andin qolgondur va Hakim otaga hikmat tili goyo bolibtur. Andoqki, aning favoidi atrok arosida mashhurdir”.

Demak, Sulaymon Boqirgoniy asarlardagi leksikaning asosiy qismini din va tassavufga oid sozlar, atamalar tashkil etadi. Bu asarlardagi antroponimlarning asosiy qismini (90%) arab tilidan kirgan sozlar tashkil etadi. Ularni shartli ravishda quydagicha guruhlashtirish mumkin:

1) Paygambarlar va farishtalar nomlari: Odam, Ato, Iso, Ayub, Muso, Yoqub, Ismoil, Isoq,Yusuf, Ibrohim, Nuh, Muhammad, Ilyos, Xizr, Azroil, Jabroil, Isrofil, Mekoil.

2) Paygambarlarning qarindoshlari, halifalar nomlari: Maryam, Abdulloh, Abbos, Abdulmannof, Abdulmutallib, Abu Bakr, Siddiq, Abutolib, Ali, Amina, Oysha, Usmon, Ummohoni, Fotima, Xadicha, Hasan, Husayn, Hoshim.

3) Taniqli mutasavviflar va shayxlar: Ahmad Yassaviy, Hakim Xoja, Sulaymon (Sulaymon Boqirgoniy), Shayx Mansur (Mansur Xalloj), Shayx Zunnun (Zunnun Misriy), Boyazid (Boyazd Bistomiy), Imomi Azam (Abu Xanifa Nomon

3) Taniqli mutasavviflar va shayxlar: Ahmad Yassaviy, Hakim Xoja, Sulaymon (Sulaymon Boqirgoniy), Shayx Mansur (Mansur Xalloj), Shayx Zunnun (Zunnun Misriy), Boyazid (Boyazd Bistomiy), Imomi Azam (Abu Xanifa Nomon bin Sobit), Junayd (Junayd Bagdodiy), Hasan Basriy, Shayx Shibliy (Abu Bakr Muhammad ibn Xalafi Buxoriy), Baysul Qarani (Shayx Uvays Qarani), Yusuf Bayzaviy, Ibrohim Adham.

4) Badiiy adabiyotdagi “ananaviy” nomlar: Bomiq, Zulayho, Layli va Majnun, Uzro, Shayx Sanon, Shirin, Qorun, Namrud.

5) Olloh va Muhammadning ismi, sifatlari: Xudo, Olloh, Haq, Ahmad, Birubor, Vahhob, Samad, Jabbor, Rahmon, Gaffor, Qodir, Haq, Hodiy, Mustafo, Rasulolloh, Ahmad va boshqalar.

Yassaviy va Boqirgoniy asarlardagi turkiy antroponimlar 5-6 tadan oshmaydi: Arslon, Arslon bobo, Bobo Mochin, Ogon, Tangri.

Umuman XI-XII asr turkiy yodnomalarda antroponimlar quyidagi hususiyatlar bilan harakterlanadi:

1) Real hayot asosida tuzilgan ilmiy va badiiy asarlarda turkiy ismlarning kopligi (60-70%) va oziga hos manolarga egaligi.

2) Turkiy ismlarda oziga xos qoshma (murakkab) yasalish xususiyati mavjud:

a) beg, bek: Begi, Chagri bek, Biga bek, Inonch bek.

b) Alp: Alp Aya, Alp Er Tonga, Tonga Alp Er.

v) tegin: Alp tegin, Bekach Arslon Tegin, Yag`an tegin, Kuch tegin, Kumush tegin.

) Paygambarlar va farishtalar nomlari: Odam, Ato, Iso, Ayub, Muso, Yoqub, Ismoil, Isoq,Yusuf, Ibrohim, Nuh, Muhammad, Ilyos, Xizr, Azroil, Jabroil, Isrofil, Mekoil.

2) Paygambarlarning qarindoshlari, halifalar nomlari: Maryam, Abdulloh, Abbos, Abdulmannof, Abdulmutallib, Abu Bakr, Siddiq, Abutolib, Ali, Amina, Oysha, Usmon, Ummohoni, Fotima, Xadicha, Hasan, Husayn, Hoshim.

3) Taniqli mutasavviflar va shayxlar: Ahmad Yassaviy, Hakim Xoja, Sulaymon (Sulaymon Boqirgoniy), Shayx Mansur (Mansur Xalloj), Shayx Zunnun (Zunnun Misriy), Boyazid (Boyazd Bistomiy), Imomi Azam (Abu Xanifa Nomon bin Sobit), Junayd (Junayd Bagdodiy), Hasan Basriy, Shayx Shibliy (Abu Bakr Muhammad ibn Xalafi Buxoriy), Baysul Qarani (Shayx Uvays Qarani), Yusuf Bayzaviy, Ibrohim Adham.

4) Badiiy adabiyotdagi “ananaviy” nomlar: Bomiq, Zulayho, Layli va Majnun, Uzro, Shayx Sanon, Shirin, Qorun, Namrud.

5) Olloh va Muhammadning ismi, sifatlari: Xudo, Olloh, Haq, Ahmad, Birubor, Vahhob, Samad, Jabbor, Rahmon, Gaffor, Qodir, Haq, Hodiy, Mustafo, Rasulolloh, Ahmad va boshqalar.

Yassaviy va Boqirgoniy asarlardagi turkiy antroponimlar 5-6 tadan oshmaydi: Arslon, Arslon bobo, Bobo Mochin, Ogon, Tangri.

Umuman XI-XII asr turkiy yodnomalarda antroponimlar quyidagi hususiyatlar bilan harakterlanadi:

1) Real hayot asosida tuzilgan ilmiy va badiiy asarlarda turkiy ismlarning kopligi (60-70%) va oziga hos manolarga egaligi.

2) Turkiy ismlarda oziga xos qoshma (murakkab) yasalish xususiyati mavjud:

a) beg, bek: Begi, Chagri bek, Biga bek, Inonch bek.

b) Alp: Alp Aya, Alp Er Tonga, Tonga Alp Er.

v) tegin: Alp tegin, Bekach Arslon Tegin, Yagan tegin, Kuch tegin, Kumush tegin.

g) hoqon / xon: bugra Qara hoqon, Bogra xon, Kul Bilga xon, Tonga xon, Qilichxan, Ulug Bugraxan, Arslonxon.

3) Turli ism yasovchi affikslar esa sodda antroponimlarni vujudga keltiradi: -lan: Beklan, Chuglan;

-ish/ush: Tekish, Tokish, Otish, Tutish, Atish, Sungish;

-mish: Kosamish, Otamish, Oldulmish, Ozgurmish, Qatmish.

-q/aq/oq//: Bulgaq, Tutuq, Kulbaq.

-laq/luq/lug//: Yavlaq,Qutlug

-li: Qangli.

-tur: Bektur.

-ch: Buluch,Inonch,Quluch.

-n: Qaban, Qutan.

4) Didaktik va tasavvufga oid asarlar (Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirgoniy) dagi antroponomlarning asosiy (50-60%) teonimlar (Olloh, paygambar, bug) va tarixiy shaxslar (20-30%) tashkil etadi. Bu ismlarning 90% dan koprogi boshqa tillardan kirib kelagan sozlar tashkil etadi. XIII-XIV asrlar turkiy tillar tarixida murakkab davrni tashkil etadi. Bu davr yodgorliklarning tili olimlar tomonidan yonalishlarda tashkil etilgan bolsa-da, antroponimlar deyarli organilmagan.

Yodnomalardagi antroponimlarning leksik-semantik hususiyatiga ko`ra ikkiga ajratish mumkin: