Ijtimoiy xayot va din

4. Hanbaliya mazhabi asoschisi imom Ahmad ibn Hanbal ibn Xilol ibn Asad az-Zuxayliy al-SHayboniy 780 yili Bog’dodda tug’ilib, shu yerda 855 yil vafot etgan. Hadis to’plash niyatida Suriya, Hijoz Yaman, Kufa va Basraga ko’p sayohat qilgan va 40 mingdan ortiq hadisni jam etgan oyati jildlik «Musnad al-Imom Ahmad» (Imom Ahmadni tayanchi) asarini yaratgan. U mustahkam e’tiqodli sunniylik nuqtai nazaridan xalifa Ma’mun davrida davlat dini bo’lmish mu’taziylikka qarshi kurashgani uchun bir necha bor qamalgan va jazolangan. Uning huquq tartiboti o’ta torligi, diniy masalalarda Qur’on va Sunnaga qattiq rioya qilishligi, erkin fikr yuritish va talqin etishga, har qanday yangilikka qarshiligi, shariat tartib-qoidalariga rioya etishda qat’iy mutaissibligi bilan ajralib turardi.
Hanbaliya mazhabi tarafdorlari avvallari faqatgina Qur’on va Sunnagagina tayanib, sha’riy hukmlar chiqarsalar, keyinroq qiyos va ijmoni qo’llanishda ham ular tanho Muhammadning safdoshlari bo’lmish sahobalarning hamjihatligidan kelib chiqqan hukmlarnigina inobatga olar edilar. Bunda ular tobe’iylarning ham, ulardan keyingi e’tiborli diniy arboblarning ham fikrlarini tan olmas edilar. Qur’on va hadislardan esa hech qanday dalil topolmagan taqdirda noiloj qiyosga murojaat etardilar. Bu mazhab diniy masalalarda hech qanday erkin fikrni tan olmay, shariat qonun va marosimlarini ijro etishda o’ta jiddiylik ko’rsatuvchi, dinning o’taketgan fidoyilari edilar. Ularning rasmiyatchiligi, o’taketgan mutaassibligi, jonli tarixiy haqiqatdan uzoq turgan qarashlari, ijtimoiy hayot va turmush tarzidagi har qanday yangiliklarga zid ekanligi sababli-bu mazhab XII asrlargacha keng tarqalmagan. X asrda Eronda, XI-XV asrlarda Suriya va Falastinda Hanbaliyaning izdoshlari bo’lgan.
XVIII asrga kelib, ibn Hanbal ta’limoti hozirgi Saudiya Arabistondagi vahobiylarning shakllanishiga asos solgan. U yerda Hanbaliyaning ilk islomga xos qonunlari hozir ham amalda.
Islom tarixida va hozirgi paytda ham yuqorida zikr qilingan mazhab sunniylar orasida teng huquqli hisoblangan va ulardan birortasi ham din asoslariga zid hisoblanmagan. Qohiradagi al-Azhor dorilfununida islom fiqhi to’rt mazhab bo’yicha o’rganiladi. Hanbaliya mazhabi sunniylikdagi eng kichkina, ya’ni 1,5 foizni tashkil etuvchi musulmonlar bo’lsalarda, ular «sof» islom uchun kurashish bayrog’i ostida, XVIII asrdan to hozirgacha turli mamlakatlarda vahhobiylik harakati orqali katta zarar keltirmoqdalar.
Bundan ko’rinib turibdiki, islom huquqi vaqtiga, o’ringa, sharoitga qarab muayyan xildagi o’zgarishlarga uchragan, har xil sharhlarga duchor bo’lgan.
Yuqoridagi mazhablarning faoliyatida faqatgina sof huquqiy masalalar bilan cheklanmaganliklari tufayli bular shariat qonunlarining keng tarqalishiga olib kelgan. Ular qonunchilik tartib-qoidalari majmuiga nafaqat huquqiy masalalarni, balki diniy marosimchilik, savdo va soliq, xulq-atvor masalalalrini ham kiritganlar. Islom huquqshunoslari shariat qozilaridan boshqa sudlovchi tashkilotlar bo’lmaganidan, musulmon huquqshunoslari barcha huquqiy va diniy masalalarni o’zlari hal etardilar.
Keyinchalik islom xududida rivojlangan davlatlarning mustaqil taraqqiyoti jarayonida ularning manfaatlarini qo’riqlovchi turli-tuman dunyoviy qonunlar vujudga kela boshlagan. Qur’onda turli-tuman joiz va taqiqlarning bir turkumi mavjud. Ular keyinchalik kengaytirgan va bu elementlardan qonunlar majmui yoki islom huquqi tarkib topgan. Amalda shariatning asosiy yo’nalishi hayotning turli masalalariga diniy nuqtai nazardan baho berishdir. Sof yuridik qarashlar unga keyinchalik kiritilgan.