Ijtimoiy va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi,,iqtisodiyot nazariyasi

1.BOB. IQTISODIY BALANDLIK: MOHIYAT VA OMILLAR
1.1"Iqtisodiy o'sish" kontseptsiyasining mohiyati "
Oʻsish (iqtisodiyotda) — mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar yaratish hajmining oldingi yil (davr)larga nisbatan koʻpaygan miqdorda takrorlanishi. Iqtisodiy oʻsishni taʼminlash har qanday mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi sonining koʻpayishi, kishilar ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy oʻsishni shart qilib qoʻyuvchi asosiy sabablardandir. Iqtisodiy oʻsish aholi turmush darajasini oshirishga, xalq farovonligini taʼminlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiy oʻsish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi turadi. Iqtisodiy oʻsish ishlab chiqarishning ilgʻor tuzilmasiga, yuqori mehnat unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta boʻlgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi. Boshqacha aytganda, iqtisodiy oʻsish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini muttasil koʻpaytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy oʻsishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining eng umumiy koʻrsatkichi boʻlgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos boʻlib xizmat qiladi va iqgisodiy oʻsishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining ijobiy tomonga oʻzgarishini koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsish surʼatlari YAIM oʻsish surʼatlarida oʻz aksini topadi.
Iqtisodiy oʻsish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini ifodalaydi. Real YAIM hajmining oʻzgarishi mamlakat iktisodiyoti holati va dinamikasi toʻgʻrisida maʼlumot bersada, iqtisodiy oʻsishini toʻliq aks ettirmaydi. Masalan, mamlakat aholisining o'sish surʼati 3% ni, real YAIM ning o'sish surʼati ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi oʻsgan boʻlsada, kishilarning daromadlari oʻzgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy oʻsishni toʻlaroq aks ettirish uchun boshqa bir koʻrsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan real YAIMning oʻzgarishi qoʻllaniladi.
Real YAIM hajmining oʻzgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining muayyan davr oraligʻidagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan real YAIM hajmining oʻzgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer, kapital va mehnat resurslarining oʻzaro taʼsirida shakllanadi. Bular iqtisodiy oʻsishning miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni kengaytirish YAIM oʻsishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi). Ushbu omillarni ishlab chiqarish jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy oʻsish ekstensiv oʻsish deb ataladi.
Iqtisodiy oʻsishning sifat omillari ham mavjud boʻlib, ularga mehnat, kapital va yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan iqtisodiy o'sish intensiv oʻsish deb yuritiladi.
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv o'sishning imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida intensiv oʻsish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qoʻrsatkichlar iqtisodiy osish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. Oʻsish sohasida — bandlikning yukobiy dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator koʻrsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; isteʼmol sohasida — isteʼmolning va noishlab chiqarish jamgʻarishning oʻsishi shunday koʻrsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy oʻsishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab chiqarish va isteʼmol tuzilmasi oʻzgarishlariga taʼsir koʻrsatishidir.
Makroiqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish jarayonini o'lchash qiyinligi sababli, iqtisodiy o'sish ko'pincha tahlil qilinadi, garchi bu iqtisodiy rivojlanish mezonlaridan biri.
Iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismidir. Bu to'g'ridan-to'g'ri YaIM va uning tarkibiy qismlarining miqdoriy o'sishiga olib keladi.
Ustida makroiqtisodiy darajasi Iqtisodiy o'sishning miqdoriy o'sishining etakchi ko'rsatkichlari:
yaIM hajmida yillik o'sishi;
aholi jon boshiga YaIMning yillik o'sish sur'atlari;
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini ishlab chiqarishning yillik o'sish sur'atlari.Iqtisodiy o'sish dinamikasini o'rganish uchun iqtisodiy statistika, o'sish sur'atlari va o'sish sur'atlari va o'sish sur'atlari qo'llaniladi. O'sish sur'ati 100 ga ko'paytiriladigan o'sish sur’atiga teng. O'sish sur'ati o'sish sur'ati 100 ga teng. Ammo amalda o'sish sur'ati ko'pincha o'sish deb tushuniladi.
Iqtisodiy o'sish ikkalasini ham jismoniy jihatdan (jismoniy o'sish) va qiymatdagi (qiymat) o'lchash mumkin. Birinchi usul yanada ishonchli (inflyatsiyaning ta'sirini yo'q qilishga imkon beradi), ammo universal emas (iqtisodiy o'sish sur'atlarini hisoblashda) turli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun umumiy shaxsni olib tashlash qiyin. Ikkinchi usul tez-tez iste'mol qilinadi, ammo uni oxir-oqibat tugatish har doim ham mumkin emas. To'g'ri, bir qator mamlakatlar statistikasi tarkibida tovarlar iqtisodiyoti uchun eng muhimi ishlab chiqarishning o'sishi asosida makroiqtisodiy o'sishni o'lchandi umumiy hajm Ishlab chiqarish. SSSRda o'nlab yillar davomida iqtisodiy o'sish ishlab chiqarilgan va faqat 1987 yildan beri yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichini qo'llay boshladi. 90-yillarda. Rossiyada YaIM milliy iqtisodiyot dinamikasining asosiy ko'rsatkichiga aylandi.
Uzoq vaqt davomida iqtisodiyotni rivojlantirish bo'yicha ko'plab ma'lumotlar o'zining haqiqiy holatini buzdi. Shunday qilib, umumiy iqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi to'g'risidagi ma'lumotlar mahsulot sifatini oshirish Narxlar ostida narxlarning yashirin o'sishi hisobga olinmadi. Ayrim korxona va tashkilotlar faoliyati, ayniqsa qurilishda, transportda, transport sohasida bo'lgan ko'plab ma'lumotnomalar qishloq xo'jaligiShuningdek, iqtisodiyotning o'sish sur'ati to'g'risida ob'ektiv g'oyaga ega bo'lmadi. SSSRda ilgari ishlab chiqarilgan asosiy iqtisodiy ko'rsatkichlarning an'anaviy hisob-kitoblari so'roq qilinmoqda.
Iqtisodiy o'sish toifasi har qanday iqtisodiy tizimlarda ijtimoiy ishlab chiqarishning eng muhim xususiyati hisoblanadi. Iqtisodiy o'sish ma'lum bir vaqt uchun ijtimoiy mahsulotni miqdoriy va sifatli takomillashtirish. Iqtisodiy o'sish shuni anglatadiki, har bir vaqt oralig'ida cheklangan resurslarning muammosini hal qilish osonlashadi va inson ehtiyojlarini qondirish uchun yanada kengroq.
Iqtisodiy o'sish potentsial va real yalpi ichki mahsulot (YaIM) o'sishiga, mamlakat, mamlakatlar, viloyatning iqtisodiy kuchini oshirishda o'z ifodasini topadi. Ushbu o'sishni o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita ko'rsatkich bilan o'lchash mumkin: real yalpi ichki mahsulotning ma'lum bir davri yoki aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o'sishi.
_____________________
¹Gataulin Sh. K. «Soliqlar va soliqqa tortish». O’quv qo’llanmasi. Uz RFSQ. Tashkent 1996. 18 bet.
Tez yoki, aksincha, nol va hatto salbiy iqtisodiy o'sish har doim ham ro'za haqida gapirishmaydi iqtisodiy rivojlanish, sayt yoki iqtisodiy tanazzulga qarab oyoq osti.
Mamlakat iqtisodiyotidagi tarkibiy o'zgarishlar turg'unlik yoki ba'zi turdagi mahsulotlar chiqarilishining pasayishiga olib keladigan vaziyatga olib kelishi mumkin.
Biroq, barcha kamchiliklar bilan iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning eng foydali mezoni bo'lib qolmoqda. Iqtisodiy o'sish ikkalasini ham jismoniy jihatdan (jismoniy o'sish) va qiymatdagi (qiymat) o'lchash mumkin. Birinchi usul yanada ishonchli (inflyatsiyaning ta'sirini yo'q qilishga imkon beradi), ammo universal emas (iqtisodiy o'sish sur'atlarini hisoblashda) turli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun umumiy shaxsni olib tashlash qiyin. Ikkinchi usul tez-tez iste'mol qilinadi, ammo uni inflyatsiyadan oxirigacha tozalash mumkin emas. To'g'ri, statistikada bir qator mamlakatlar ishlab chiqarish hajmidagi ulushidan foydalanib, tovarlar iqtisodiyoti uchun eng muhim o'sishning o'sishi asosida makroiqtisodiy o'sishni o'lchashadi. Ayni paytda iqtisodiy o'sish muammolari, hozirda iqtisodiy muhokamalar va turli millatlar, xalqlar va ularning hukumatlari vakillari tomonidan iqtisodiy muhokamalar va muhokamalarga asoslanadi. Real ishlab chiqarishning o'sishi ma'lum darajada iqtisodiy tizim duch keladigan muammoni hal qilish uchun ma'lum darajada muammoni hal qilishga imkon beradi: inson ehtiyojlarining cheksizligi cheklangan.
Ichida so'nggi yillar Iqtisodiy farovonlikka erishgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o'sishning istaklari to'g'risida jiddiy shubhalar bo'lgan. Turli sabablar beriladi. Ulardan biri atrof-muhitning ifloslanishi. Ushbu fikr tarafdorlari, industrializatsiya va iqtisodiy o'sish bunday salbiy hodisalarga, ifloslanish, sanoat shovqinlari va chiqindilari, shaharlarning yomonlashishi, transport, transchib olish va boshqalarning yomonlashishi, chunki iqtisodiy o'sishning barcha xarajatlari, ishlab chiqarish jarayoni. faqat tabiiy resurslarni o'zgartiradi, ammo ularni to'liq ishlatmaydi. Ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan deyarli hamma narsa, vaqt o'tishi bilan u chiqindilarning shaklida atrof-muhitga qaytadi. Iqtisodiy o'sish va turmush darajasining yuqori darajasi, shunchalik ko'p chiqindilar so'rilishi yoki atrof-muhitni o'zlashtirishga harakat qilish kerak. Jamiyat farovonligiga erishgan har birida, boshqa iqtisodiy o'sish atrof-muhit inqirozi tahdidi kuchaygan holda tobora ko'proq bo'lmagan ehtiyojlarni qondirish mumkin. Shuning uchun, ba'zi iqtisodchilarga iqtisodiy o'sish maqsadli bo'lishi kerak deb hisoblashadi.
Ushbu fikrning muxoliflari iqtisodiy o'sishning atrof-muhit holati bilan o'zaro bog'liqligi juda abartılloh. Aslida, bu muammolarni bir-biridan ajratish mumkin. Noto'g'ri narxlash natijasida ifloslanish iqtisodiy o'sishning qo'shimcha mahsuloti unchalik emas. Aynan: tabiiy resurslarning muhim qismi (daryolar, ko'llar, okean va havo) " umumiy mulk"Va narxi yo'q. Shuning uchun bu manbalar asta-sekin intensiv ravishda qo'llaniladi, ular ularning holatini yomonlashtiradi. Ushbu muammoni hal qilish Narxlar tizimining ilojini qoplash va tabiiy resurslardan magnital foydalanishning oldini olish uchun qonuniy cheklovlar yoki maxsus soliqlarni joriy etish bilan bog'liq. Albatta, atrof-muhitning ifloslanishi bilan bog'liq jiddiy muammolar mavjud. Ammo iqtisodiy o'sishni cheklash ushbu muammolarni hal qilmaydi. "Ichki ifloslanishni cheklash uchun siz iqtisodiy o'sishni emas, balki ifloslanishni cheklashingiz kerak." Ularning ta'kidlashicha, bu bizning jamiyatimizda daromadlarning adolatli taqsimlanishiga erishishning haqiqiy ausuli. "O'rta sinfdan kelgan saylovchilar o'zlarining daromadlarining bir qismini kambag'allar foydasiga qayta taqsimlash uchun ovoz berish ehtimoli kamroq. Aksincha, ular kambag'allarni ajratish, o'sib borayotgan ijtimoiy mahsulotning bir oz katta qismini ajratish uchun bajaradilar. Masalan, AQShda urushdan keyingi davrda AQShda daromadlarni taqsimlash deyarli o'zgarmadi. Shunday qilib, yaxshilanishning asosiy vositasi iqtisodiy qoidalar Iqtisodiy o'sish natijasida kambag'al daromadlarning umumiy darajasini oshirish. Shunga ko'ra, iqtisodiy o'sishni rad etish kambag'al yo'qotish uchun moliyaviy holatini yaxshilash imkoniyatini anglatadi. Va nihoyat, iqtisodiy o'sishni sekinlashtirish yoki tugatish odamlarning istaklarini zaiflashtirishi mumkin emas moddiy qiymatlar va ularning ishlab chiqarishdan ajralib turadi. Aksincha, natijalar teskari bo'ladi. Foyda uchun ta'qibga qarshi eng baland norozilik namoyishlari faqat o'sha mamlakatlarda va aholining ansambli guruhlari orasida tarqatiladi, bu erda farovonlik darajasi eng yuqori! Boshqacha aytganda, bu yuqori daraja Iqtisodiy o'sish bilan ta'minlangan hayot va ta'lim, mulohaza va o'zini o'zi amalga oshirish uchun vaqt o'tkazish uchun odamlar ko'payishi mumkin.

1.1.BOB. 1-rasm. Oʻzbekiston viloyatlari 2021-yil iqtisodiy oʻsish foizlarda.
Bu yerda albatta iqtisodiy oʻsish 2021-yilda Samarqand viloyatiga (28.3trl so'm) tegishli boʻlib turibdi , o'tgan yilgiga (2020-yil)nisbatan 2.5+ % yuqori boʻldi.
Eng past koʻrsatkich esa Sirdaryo viloyatiga (7.2 trl so'm) toʻgʻri keldi , lekin oʻtgan yilgiga nisbatan 7.4+% oʻsish kuzatildi. Bu esa 2021 yilda iqtisodiy oʻsishi boʻyicha eng giganti boʻldi.