Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlashtrishning mohiyati

Mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash uslubiyati.

Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va o‘rta muddatli iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish bo‘yicha ish olib borildi va olib borilmoqda.

Bunday prognozlashning uslubiy shart-sharoitlari bo‘lib quyidagi holatlar hisoblanadi:
-mintaqa-umumiy jamiyat ishlab chiqarish tizimining bir alohida bo‘lagi bo‘lgan va bir necha miqdor mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish vositasida aniq bir xalq xo‘jalik funksiyasini bajaradigan kichik bir tizimni ifodalaydi;
-mintaqaning iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarining pasayishi butun jamiyatning ishlab chiqarish tizimi yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizimi faoliyatida negativ o‘zgarishlarga olib keladi.
-ma‘lum muddatgacha berilgan mintaqa iqtisodiy tizim faoliyati natijasining zarur darajasini mintaqa rivojlanishida hosil bo‘lgan inersion tendensiyalar sharoitida ta‘minlash mumkin emas.
-mavjud hududiy boshqaruv tizimi doirasidagi mintaqa iqtisodiy tizimi faoliyat rejimini berilgan muddatda yaxshilab bo‘lmaydi. Bu hollardan kelib chiqqan holda mintaqaviy-iqtisodiy rivojlanish prognozning ishlab chiqarilish sxemasi, tarkibi va asosiy bosqichlari aniqlanadi. Prognozni tuzish jarayoni o‘z ichiga uchta blokni oladi: analitik, konsentual va prognozli.
Analitik blok doirasida berilgan hududning ichki bog’liqligini o‘rganish, tizimning butun faoliyat samarasini aniqlovchi mintaqa tizimi iqtisodiy yadrosi va ishlab chiqarishni ahamiyatli tuzilmaviy aloqalarni aniqlash zarur.
Bu mintaqaning mehnat taqsimoti tizimida asosiy funksiyani bajaruvchi mintaqa xo‘jaligining xalqalarini aniqlash imkoniyatini beradi. Undan tashqari, butun mamlakat iqtisodiyoti tarkibida mintaqaning rivojlanishi tendensiyalarini ko‘rib chiqish lozim. Bu umumiy ishlab chiqarishni ayni vaqtdagi bog’liqlik darajasini va kelajakdagi mintaqaviy iqtisodiyot faoliyatiga bog’liqligini ko‘rsatadi.
Konseptual blok doirasida izlanishlarning asosiy tarkibi-mintaqa oldida turgan iqtisodiy va ijtimoiy mintaqalarni hisobga olgan holda mintaqa iqtisodiy tizimini rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqarishdir.
Mintaqa rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishda ikkita asosiy bosqichni ajratish mumkin:

4. 
   mavjud muammolar yechimiga yo‘naltirilgan maqsadlarni shakllantirish
   

va ularni aniq masalalar ko‘rinishida konkretlashtirish;

4. 
   iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning ustun maqsad va yo‘nalishlarini
   

aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqarish.
Ayni mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning o‘ziga xosligi bu masalaning yechimini umumlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi. shu bilan birga barcha mintaqalarga xos bo‘lgan qator maqsad va masalalar mavjud. Bular:

2. 
   ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta‘minlash;
   
3. 
   rivojlangan bozor munosabatlarni shakllantirish;
   
4. 
   kompleks ijtimoiy masalalarni yechish;
   
5. 
   atrof-muhitni himoyalash va boshqalar.
   

Prognozli blok doirasida asosiy masala bo‘lib kelajakda mintaqaviy iqtisodiy tizim rivojlanishining ko‘rsatkich va miqdor parametrlarini aniqlashdir. Bunda 3 xil prognozlar ishlatiladi: umuman mintaqaviy iqtisodiy tizim rivojlanishining umumiqtisodiy alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining prognozlari; mintaqalarning alohida ma‘muriy hududiy birliklar (shahar, rayon va boshqalar)ning rivojlanish prognozlari.
Ko‘rsatilgan prognozlarni tuzishning asosiy usuli bo‘lib – bu kelajakdagi rivojlanish ssenariysini tuzishdir. Bu ssenariylarda mintaqaviy iqtisodiy tizim va uning tuzilmalarining kelajakdagi rivojlanishi, tizimning boshqa tizimlar bilan o‘zaro aloqalari ehtimolligini ko‘rsatiladi, turli xil omil va sharoitlarning mosligi sharoitida mintaqa iqtisodiyotining rivojlanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Ssenariylarning butun yig’indisi 3 xil guruhga ajratiladi: umumiqtisodiy rivojlantirish ssenariysi; alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining ssenariysi; mintaqaning alohida ma‘muriy-hdudiy birliklar rivojlanishining ssenariysi.
Mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssenariylaridan 3 ta guruhini ajratish mumkin:
mintaqa tizimida ishlab chiqarish tarmoqlariga ta‘sir ko‘rsatuvchi hamda mamlakat iqtisodiyoti rivojlanish sharoitlari bilan aniqlanadigan ssenariylar; ishlab chiqarish rivojlanishining ichki mintaqaviy omillar bilan aniqlanadigan senariylar bo‘lib, ular orasida eng muhimlari: tuzilmaviy o‘zgarishlar, moliyaviy va tabiiy resurslar bilan ta‘minlanganlik, ishlab chiqarishning samaradorligi ko‘rsatkichlari va boshqalar;
alohida mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni saqlagan holda shakllanadigan sharoitlarni o‘z ichiga oluvchi mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssenariylari.
Alohida ishlab chiqarish va tarmoqlarning rivojlanish ssenariylarini tuzishda shuni unutmaslik kerakki, turli xil tarmoq guruhlari uchun rivojlanish sharoit va omillarining mosligi har xil bo‘ladi.
Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining butun yig’indisini kelajakdagi rivojlanish omillari va sharoitlarning mosligi nuqtai nazaridan bir xil tarkibdagi guruhlarga ajratish zarur: xalq xo‘jalik ixtisoslashuvi tarmoqlari; mintaqaviy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlar;
Ikkala tarmoq guruhlari uchun rivojlanishning ikki variant ssenariy yoki prognozini ishlab chiqarish lozim: qidiruv va me‘yoriy.
Birinchi turdagi prognozga mos holda ikkala tarmoq guruhlarining rivojlanishi bazali davrning shakllangan tendensiyalari bilan aniqlanadi.
Prognozning ikkinchi normativ variantiga asosan tarmoqlarning birinchi guruhining rivojlanishi umum-iqtisodiy ehtiyoj va resurslar bilan, ikkinchi guruhning rivojlanishi esa ma‘lum mahsulotning mintaqaviy ehtiyoji va mintaqaning moliya va resurs imkoniyatlari bilan aniqlanadi.