Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 

 

  

  

101  

  

kishilar ekanligini juda kamdan-kam hollarda o‘ylab ko‘ramiz. Xuddi shunday, bizning umrimiz 

ham  kechadan  ertaga  qarab  oqib  turadigan  dialektik  jarayondir.  Biz  ham  ana  shunday  o‘zgarib 

boramiz, ammo ko‘p hollarda bunga unchalik ko‘p e’tibor berilavermaydi. SHu tariqa maktabni 

tugatib  qo‘yganimizni,  ulg‘ayganimizni,  bolalikning  ortda  qolganini  go‘yoki  bilmay 

qolamiz...Alohida  ta’kidlash  lozimki,  metafizik  usulning  hayotda,  ilmiy  izlanishlar  va  falsafiy 

tadqiqotlarda  ham  o‘z  o‘rni  bor.  Bizda  haligacha  metafizikaning  tushunchalari,  kategoriyalari, 

tamoyillari va ilmiy mohiyati izohlangan yoxud tadqiq etilgan asarlar, tadqiqotlar yo‘q. Qolaversa, 

uni dialektika bilan butunlay qarshi qilib qo‘yish va bu farqni mutlaq ziddiyat darajasiga ko‘tarish 

ham  maqsadga  muvofiq  emas.  Aynan  ana  shunday  yondashuv  sobiq  Ittifoqda  dialektikani 

mutlaqlashtirishga,  metafizikani  esa  quruq  va  o‘lik  ta’limot  sifatida  qarashga,  uning 

imkoniyatlaridan foydalanilmasligiga sabab bo‘ldi.  

Hozirgi davr fanida metafizika uch asosiy ma’noga ega:  

1.

 

Falsafa  umumiy  hodisalar  haqidagi  fandir.  Bu ta’limotning  asoschisi  Aristotel  bo‘lib,  u 

«narsaning  birinchi  turi»  haqidagi  ta’limotdir.  Bu  ma’noda,  «metafizika»  tushunchasini 

XX acpning yirik nemis faylasufi M.Xaydegger ham o‘rganadi. Uningcha, bu kategoriya 

bilishning  ob’ekti  va  sub’ektini  bir  vaqtda  ifodalovchi  tushunchadirham  o‘rganadi. 

Uningcha, bu kategoriya bilishning ob’ekti va sub’ektini bir ifodalovchi tushunchadir.  

2.

 

Maxcyc falsafiy fan ontologiya, umuman, borliq haqidagi ta’limot bo‘lib, nazariya bilish 

mantig‘i va uning xususiy ko‘rinishlaridan mustasnodir. Shu ma’noda, bu tushuncha G‘arb 

falsafasida  o‘tmishda  ham  (Dekart,  Leybnits,  Spinoza  va  h.k.),  hozirda  ham  keng 

qo‘llaniladi.  

3.

 

U bilish (tafakkur) va harakatni falsafiy tushunish ma’nosida dialektikaga qarama-qarshi 

qo‘yiladi. Bunda shu ma’nodagi tushuncha, ya’ni antidialektika haqida so‘z boradi. Uning 

eng  asosiy  xususiyatlaridan  biri  bir  tomonlamalik  bilish  jarayonining  faqat  bir  qismini 

mutlaqlashtirishdir.    Falsafa  tarixida  metafizika  (dialektika  kabi)  hech  qachon 

o‘zgarmasdan qolmagan.  U turli tarixiy shakllarda namoyon bo‘lgan.  

Bilimning  metafizik  usullari  turlicha  bo‘lib,  idealizm,  sensualizm,  ratsionalizm,  empirizm, 

dogmatizm,  relyativizm  va  boshka  shakllarda  namoyon  bo‘lib,bilimning  alohida  shakllari 

natijalarini mutlaqlashtirish jarayonida paydo bo‘ladi.