Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 

 

KATEGORIYALARI 

 

 

  

66  

 

yordam  beradi.  Chunki  ilmiy  asoslangan  dialektika,  birinchidan,  dunyodagi  har  bir  narsa  yoki 

hodisaning hamma tomonlarining bir-birlariga bog‘liq bo‘lishi va bir-birlari bilan juda mustahkam 

aloqador ekanligi to‘g‘risida chuqur ma’lumot bersa, ikkinchidan, u bosib o‘tilgan  bosqichlarni 

takrorlanayotgandek  bo‘lib  ko‘rinadigan,  lekin  ularni  boshqacha,  yanada  yuqoriroq  negizda 

takrorlaydigan  taraqqiyot,  to‘g‘ri  chiziq  bilan  emas,  balki  spiral  tarzda  boradigan,  ma’lum 

holatlarda  boshlang‘ich  holga  go‘yo  qaytganday  bo‘lib  ko‘ringan,  ma’lum  tanazzullar  va 

bo‘hronlar  bilan  bo‘ladigan  ilg‘or  taraqqiyot  to‘g‘risidagi  ta’limot  hisoblanadi.  Dialektika 

kishilarning, ularni qurshab turgan dunyoni  bilishining umumiy usuli sifatida dunyoga dialektik 

qarashni vujudga keltirgan. Dunyoga dialektik qarash — bu barcha narsa va hodisalarni, ularning 

inson miyasidagi in’ikoslari — inson bilishini ham o‘zaro aloqadorlikda va bog‘lanishda, qarama-

qarshiliklar  birligi  va  kurashida,  miqdor  va  sifat o‘zgarishlarining  bir-biriga  o‘tishida,  eskining 

o‘rnini yangi egallashida, xullas, ularni «o‘z harakati»da, o‘zgarib va rivojlanib turishida, paydo 

bo‘lib va yo‘q bo‘lib turishida, va ayni vaqtda hamma narsa o‘zaro bog‘liqlik va aloqadorlikda va 

o‘zaro  munosabatda,  deb  tushunishdir.  Bunday  tushunish  dialektik  qarashni  vujudga  keltiradi. 

Dunyoga dialektik qarash dialektik tafakkurni yuzaga keltiradi.  

Dialektik tafakkur sub’ekt tafakkurining rivojlanish darajasiga ham bog‘liqdir. Tabiat va 

jamiyatda pirovard natijada hamma narsa dialektik tarzda yuz beradi. Bu dialektik jarayon sub’ekt 

miyasida  in’ikos  etganda,  paydo  bo‘lgan  tasavvur  va  tafakkur  yo  metafizik  yoki  dialektik  yo‘l 

bilan  hosil  qilinishi  mumkin.  Dialektik  tafakkur  shu  jihatdan  inson  tafakkuri  taraqqiyotining 

nisbatan  yuqori  bosqichiga  xosdir.  Dialektik  tafakkur  borliqdagi  narsa  va  hodisalar  asli  qanday 

bo‘lsa, ularning sub’ekt miyasida  muayyan  fikr shaklida xuddi shunday aks etishidir. Dialektik 

tafakkur  —  bu  dialektik  fikrlash  usuli.  Dialektik  tafakkur  ham  tabiatshunoslik  va  ijtimoiy  fikr 

taraqqiyoti bilan o‘zgarib, rivojlanib boradi. Uning keyingi davr ijtimoiy taraqqiyot bilan, jahon 

xalqlari  hamjamiyatlarining vujudga kelishi  bilan  bog‘liq  yuzaga kelgan shakli,  bu  —  yangicha 

tafakkurdir. Yangicha tafakkurning asosini jamiyatni dialektik tushunish tashkil qiladi. Dialektik 

tafakkur usuli o‘z mohiyati bilan sofistik, eklektik va dogmatik tafakkur usullaridan tubdan farq 

qiladi.  Tafakkurning  sofistik,  eklektik,  metafizik-dogmatik  usullari  dialektik  tafakkur  usulining 

muqobillaridir.  Ular  inson  tafakkuri  faoliyatining  turli  qirralari  sifatida  bir-birlariga  ham 

qaramaqarshi, ham, ayni  vaqtda, bir-birlarini to‘ldiradilar. Ularning  har birining  inson tafakkuri 

jarayonida o‘z o‘rni bor. Biz ularning har biri bilan qisqacha tanishib chiqamiz.