Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

12-MAVZU. ARGUMENTLASH VA BILIMLAR TARAQQIYOTINING MANTIQIY SHAKLLARI 

 

 

 

173 

 

 

 

ma’lumki,  moddiy  predmetlar  tarkibsiz  (uni  tashkil  qiluvchi  elementlar  va  ularning  o‘zaro 

aloqasisiz)  mavjud  emas.  Demak,  “Materiya  xarakatsiz  mavjud”,  degan  fikr  xato,  shu  tarika 

“Materiya xara-katsiz mavjud emas”, degan fikrning chinlish asoslanadi. Ayiruvchi isbotlashda 

tezis  sof  ayiruvchi  xukmning  (kuchli  diz’yunksiyaning)  bir  a’zosi  bulib,  uning  chinligi  boshka 

a’zolarining (antitezisning) xatoligini ko‘rsatish orkali asoslanadi. Masalan, “Jinoyatni yo A, yo 

V, yo S shaxslar sodir etgan”, degan fikr tekshirilib, “Jinoyatni V shaxs xam, S shaxsxam sodir 

etmagan”ligi aniqlanadi va shu tarika “Jinoyatni A shaxs sodir kilgan”, degan xukmning chinligi 

asoslanadi. Bu misolda ayiruvchi isbotlash ayiruvchi - qatiy sillogizmning inkor etib, tasdiklovchi 

modusi buyicha qurilgan:  

Raddiya - isbotni buzishga qaratilgan mantikly amaldir. Birorta fikrning chinligini rad etish ayni 

paytda  unga  zid  bulgan  fikrning  xatoligi  ko‘rsatishdan  iborat  bo‘lganligi  uchun  raddiyani 

isbotlashning xususiy 

ko‘rinishi, 

deb hisoblash  mumkin. Raddiya  ham  isbotlash kabi tezis (rad 

qilinishi  lozim  bulgan  hukm),  argumentlar  (tezisni  rad  qiluvchi  xukmlar)  va  demonstratsiyadan 

(rad etish usuli) dan tashkil topgan bo‘ladi. Raddiya birorta masalani muhokama qilish, ya’ni baxs, 

munozara  jarayonida  uchraydi.  Bahs  qatnashchilaridan  biri  malum  bir  tezisni  ilgari  surib,  uni 

ximoya kilsa (proponent), boshqasi unga qarshi chikadi (opponent). Hal qilinmagan, munozarali 

masalalar  buyicha  olib  boriladigan  bahslar  polemika  hisoblanib,  unda  qarama-karshi  tezislar 

asoslanibgina qolmay, balki tanqidiy analiz ham qilinadi.  

Raddiya uch xil usul bilan amalga oshiriladi:  

1) tezisni rad etish; 2) 

argumentlarni rad etish; 3) 

demonstratsiyani rad etish.