Ijtimoiy psixologiya

Madaniy  kontekst. 
H ar  bir  jam iyat  boshqalardan  ustun 
bo ig an   m a’lum  bir shaxs  sifatlarini  qadrlaydi  va  bolalar ijtimoiy­
lashuv  jarayonida  bu  sifatlarni  o ‘zlashtirib  olishadi.  Insondagi 
aynan  qaysi  sifatlar  ko‘proq  qadrlansa,  ijtimoiylashuv  usullari 
shunga  b o g liq  b o lad i,  ular turli  m adaniyatlarda  turlicha  bo‘ladi. 
M asalan,  A m erikada  o‘ziga  ishonish,  o‘zini  boshqara  olish  va 
agressivlik  kabilar  qadrlansa,  H indistonda  uning  aksi,  passivlik 
va  mistitsizm  qadrlanadi.  Shuning  uchun  am erikaliklar  buyuk 
sportsmeniar,  astronavtlarga  hurm at  bilan  qarashadi.  H indlar 
esa,  zo‘ravonlikka  qarshi  harakat  qiladigan  dindorlar  va  siyosat 
arboblari  (masalan,  M axatma  Gandi)ga  hurm at  bilan  qarashadi. 
Bu  m adaniy  qadriyatlar  ijtimoiy  m e’yorlar asosida  yuzaga  keladi. 
Tarkibida  bir  xillik  mavjud  bo‘lmaganligi  tufayli,  ijtimoiylashuv 
ikki  tom onlam a  jarayondir.  Biologik  om illar  ham da  m adaniy 
om illarning,  shuningdek,  ijtimoiylashayotgan  ham da  ijtimoiy- 
lashmoqchi  bo‘lgan  odam lar  o ‘rtasida  bir-biriga  ta ’sir  etish  ja ­
rayoni  ro‘y  beradi.
Shaxsning  ijtimoiylashuvi  uning  bilishga  b o ig an   obyektiv 
ehtiyoji  jarayonida  paydo  boladi.  Biroq  bu  bilan  uzviy  ravishda 
shaxsda  boshqa  bir obyektiv  ehtiyoj  —  o‘ziga  xoslikning  namoyon 
b o lish i  ham  shakllanadi.  Shaxs  uni  yuzaga  chiqarish  uchun  turli 
usul  va  vositalarni  qidira  boshlaydi  va  buning  natijasida  uning 
individuallashuvi  ro‘y  beradi.  Shaxsning  faqat  o‘zigagina  te- 
gishli  boigan  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  xislatlari  individual  tarzda

---

namoyon  bo‘ladi,  uning  ijtimoiy  xulq-atvori  esa  takrorlanm as ji- 
hatlarga  ega  bo‘ladi.
Shaxsning  ijtimoiy  rivojlanishi  o ‘zaro  bog‘liq  bo‘lgan  ikki 
yo‘nalishda  olib  boriladi:  moslashuv  (ijtimoiy  m adaniy  tajriba, 
m adaniyatni  o‘zlashtirish)  va  individuallashuv  (mustaqillik,  nis­
batan  o‘ziga  xoslikka  ega  bo‘lish).  Shunday  qilib,  ijtimoiylashuv 
tushunchasi  zamonaviy  fanda  inson  shaxsining  moslashuvi  va 
individuallashuvi  jarayonlarini  o‘zaro  bog‘laydi.  Insonning  aniq 
bir jam iyat  sharoitlariga  moslashuvi  yoki  undan  ajralib  chiqishi 
(individuallashuvi)  ijtimoiylashuv jarayonining  m azm unini  tash­
kil  qiladi.  Moslashish  subyekt  va  ijtimoiy  m uhitning  o‘zaro  faol 
yaqinlashuvi jarayoni  va  natijasidir  (J. Piaje,  R. Merton).