Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari

Oila bilan olib boriladigan ijtimoiy pedagogik faoliyat
Reja:
1.Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari
2.Hozirgi oila tiplari, oila demografiyasi
3.Oilaning ijtimoiylashtiruvchi funksiyalari
4.Ijtimoiy muhit tarbiya mikroomili sifatida
Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari. Har bir inson hayotida oila alohida o‘rin egallaydi. Oilada bola voyaga etadi, o‘z hayotining ilk yillaridan boshlab u insoniy munosabatlar meyorlarini o‘zlashtiradi, yaxshilik va yomonlikning farqiga boradi. Voyaga etgach, bolalar oilada o‘z ota-onasining oilasida ko‘rganlarini takrorlaydilar.
Oila jamiyatning ijtimoiy bo‘g‘ini sifatida qaraladi. Oilaning holati davlatning holatini belgilaydi. Oilada ota-ona va farzandlar ma’naviy rishtalar bilan bog‘lanadi. Jamiyatning ma’naviy madaniyat darajasi oiladagi ma’naviy madaniyat darajasi bilan belgilanadi.
Oilaning iqtisodiy ahvoli davlatning iqtisodiy ahvoliga bog‘liq bo‘ladi.
Oila ijtimoiy funksiyani amalga oshirar ekan, shaxsni uning madaniy, ijtimoiy va ma’naviy darajasiga qarab shakllantiradi.
Oiladagi sharoitlar, kundalik hayot xususiyatlari, oilaning ko‘payishi – bularning barchasi davlatning ijtimoiy siyosati bilan belgilanadi.
Oilada ijtimoiylashuv oila tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda buvalar va buvilar yashaydigan katta oilalar soni kamayib Oila – bu nikohga yoki qon-qarindoshlik aloqalariga (ona va bolalar) asoslangan kichik guruh bo‘lib, uning a’zolari kundalik hayot, o‘zaro ma’naviy mas’uliyat va o‘zaro yordam rishtalari vositasida bir-biri bilan bog‘lanadi.
Oilada shaxsning ijtimoiylashuvi oiladagi munosabatlarga, ota-onaning obro‘siga va ular oilaning boshqa a’zolariga o‘z hukmini o‘tkaza olishiga bog‘liqdir. Oilaning hozirgi holatiga jamiyatda yuz berayotgan barcha o‘zgarishlar: bilimlar, texnologiyalarning yangilanishi, axborot ayirboshlash jarayonlari ta’sir ko‘rsatadi.
“Oila – ijtimoiy institut” degan klassik ta’rif oilani nikohdagi kishilar birlashmasi sifatida tavsiflaydi. Nikoh – erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchi ijtimoiy shakli. Nikoh oila qurish, farzand ko‘rish va uni tarbiyalash maqsadida er-xotinlik, qarindoshlik huquqlari va burchlarini belgilaydi. Ayol va erkak nikohga kirayotganida nikoh shartnomasi tuziladi va u qonun doirasida er-xotinning mulkiy munosabatlarini tartibga soladi.
Nikohga kirish uchun ikki tarafning roziligi talab etiladi. Respublikamizda mavjud nikoh institutining xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- har bir fuqaro faqat bir ayolga uylanishi yoki bir erkakka turmushga chiqishi mumkin;
- nikohdan chiqish erkinligi davlat tomonidan nazorat qilinadi;
- ota-ona bolalarni tarbiyalashga majbur;
- oila a’zolariga moddiy va ma’naviy madad ko‘rsatish majburiyati;
- onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Oiladagi o‘zaro munosabatlar oila mavjudligining omillaridan biri hisoblanadi. Oiladagi o‘zaro munosabatlar muloqot an’analariga, iqtisodiy va ijtimoiy holatga, oilaning jamiyatga qaramligiga, xo‘jalik yuritishda er-xotinning ishtirokiga, oila tipiga (ko‘p bolali, bolasiz), qarindoshchilik xususiyatiga bog‘liqdir.
Oilaning rivojlanishi bir necha bosqichdan o‘tadi. Birinchi bosqich – oila qurish, bunda yosh er-xotin ko‘pincha katta oiladan ajralib chiqadi.
Ikkinchi bosqich – bola tug‘ilishi, bunda oila ikki avlod vakillaridan tarkib topadi. Uchinchi bosqich – uch avlod vakillaridan iborat oila, ya’ni voyaga etgan farzandlar oila quradilar. To‘rtinchi bosqich – bolalar alohida oilalarda qo‘nim topgach, ota-ona pensiyaga chiqadi. Bu davrda oiladagi birdamlik mustahkamlanadi. Beshinchi bosqich – oila a’zolari haqida g‘amxo‘rlik davri, chunki ular yordamga muhtoj bo‘ladilar. G‘amxo‘rlik majburiyati o‘rta avlod vakillari zimmasiga tushadi. Keksa yoki kasal ota-ona haqida g‘amxo‘rlik qilish – oila mazkur bosqichining bosh vazifasi. Bu erda ko‘proq stresslar yuz beradi va munosabatlarda keskinlik yuzaga keladi. Katta avlod vakillari o‘lishi bilan oiladagi rollar o‘zgaradi, etakchi rollar keyingi avlod vakillariga o‘tadi. Ijtimoiy xodimning vazifasi – avlodlarning hamjihatligi va birdamligiga e’tiborni qaratish.
Oila kollektivizmi tushunchasi mavjud bo‘lib, u oiladagi munosabatlarga bog‘liq bo‘ladi. Bu erda er-xotinning raqobati mavjud bo‘lmaydi, oilaning har bir a’zosi bir-biriga g‘amxo‘rlik qiladi va o‘z mas’uliyatini his etadi, bolalar kattalarga yordam beradilar, byudjet muammolari bahamjihat hal qilinadi. Bunday oilani yaratish oilaning katta a’zolari ta’siri bilan belgilanadi, ya’ni bolalar oiladagi an’nalarga va munosabatlar meyorlariga rioya etadilar.
Oiladagi munosabatlarga ota-onaning ishlab chiqarishdagi yutuqlari, ularning ijtimoiy hayotdagi roli va maqomi ta’sir ko‘rsatadi.
Hozirgi oila tiplari, oila demografiyasi. Oila – ijtimoiylashuvning muhim instituti. Uning sifati bir qator ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi. Bular:
- demografik ko‘rsatkich – oilaning tarkibiy tuzilishi;
- ijtimoiy-madaniy ko‘rsatkich – oila a’zolarining ma’lumot darajasi;
- ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkich – oila a’zolarining mulkiy holati va uydan tashqarida bandligi;
- texnik-gigienik ko‘rsatkich – yashash sharoitlari, turar joyning jihozlanganlik darajasi.
Hozirgi oila o‘tgan yillar oilasidan iqtisodiy funksiyasi bilangina emas, balki emotsional-psixologik funksiyalarning o‘zgargani bilan ham ajralib turadi.
Hozirgi sharoitlarda er, xotin va bolalardan, ya’ni uch-to‘rt a’zodan iborat nuklear oila ayniqsa keng tarqalgan. Bunday oilada bolalarga ta’lim va tarbiya berish funksiyalarini aksariyat hollarda maktab va maktabgacha tarbiya muassasalari o‘z zimmasiga oladi. Bunday oilada oila a’zolarining rollari o‘zgaradi, chunki ayollarning ishlab chiqarishda bandligi o‘sgan.
To‘liq bo‘lmagan oila – faqat ona yoki faqat otadan iborat oila.
So‘nggi yillarda bunday oilalar soni ko‘payib borayotir. Bunday oilada ko‘pincha ona, ba’zan – ota farzandlarni tarbiyalaydi. Mazkur oila – er-xotinning nikohdan chiqishi, ulardan birining uzoq vaqt yo‘qligi yoki o‘limi, shuningdek nikohsiz bola tug‘ilishi natijasi.
Bunday oilalar ijtimoiy pedagogning alohida e’tiborini talab qiladi. Ular davlat madadiga muhtoj bo‘ladi. Nikohsiz bola tug‘ilishi natijasida paydo bo‘lgan oila og‘ir moddiy qiyinchiliklardan tashqari o‘ziga jamiyatning salbiy munosabatini ham his qiladi.
Otaning yo‘qligi bolalarga har xil ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan bunday oilada onaning kuchli muhabbati salbiy rol o‘ynaydi. Bola tug‘ilganida, u farzandini uni qurshagan muhitdan ajratishga harakat qiladi. Bunday oilada ota bolani tarbiyalashda ko‘pincha ishtirok etmaydi, ba’zan bola tarbiyasiga otaning aralashuvini onaning o‘zi rad etadi.
Takroriy nikohdagi oila – bu ota-onali oila bo‘lib, unda umumiy nikohdan tug‘ilgan farzandlar bilan bir qatorda avvalgi nikohlardan tug‘ilgan bolalar ham bo‘lishlari mumkin. Ba’zan ular birga, ba’zan esa faqat er yoki xotinning bolalari bilan yashaydilar. Bunday oilalarda o‘gay ona yoki o‘gay otaning bolalar bilan munosabatlari, ularning o‘zaro til topishi muammolari qayd etiladi. Ushbu oilalarda birinchi nikoh xatolarini takrorlamaslikka intilish kuzatiladi, shu bois er-xotin ancha ahil yashaydi.
Bunday oila bilan ishlash uchun psixologik, klinik, ta’lim va ijtimoiy dasturlar talab etiladi. Bunday oilalarda yangi hayotga, har bir oila a’zosining yangi munosabatlariga moslashish jarayoni ketayotganini yodda saqlash muhimdir. Bu jarayon o‘rta hisobda uch yil davom etadi. Oilada rollarning taqsimlanishiga, har bir oila a’zosining va umuman oilaning muammolariga e’tiborni qaratish YOsh oila – bolali yoki bolasiz er-xotin, birinchi nikoh, oila qurilganiga 5 yildan oshmagan, er-xotinning yoshi – 30 yoshgacha. So‘nggi yillarda bunday oilalar soni ko‘payib bormoqda, er-xotinning o‘rtacha yoshi esa tashkil etadi.
Er-xotin bilan ishlash jarayonida ijtimoiy xodim vaqt, pullarning taqsimlanishi, asrandi bolalar bilan munosabatlarga e’tiborni qaratadi. Asrandi bolalar alohida e’tiborni talab qilishi bois, ular bilan alohida tarbiya dasturini amalga oshirish talab etiladi.