«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

Valyuta bitimlari 
bu 
— 
belgilangan sanada shartnoma kursi bo‘yicha bitta 
valyutadagi qimmatli qog‘ozlarni boshqa valyutadagi qimmatli qog‘ozlarga 
ayirboshlash bo‘yicha operatsiyalardir. 
Valyuta operatsiyalari quyidagi turlarga taqsimlanadi:

kassa yoki naqd operatsiyalar («spot» bitimlari), bunda xaridor sotuvchidan 
xorijiy valyutani (xorijiy valyutadagi to‘lov hujjatlarini) milliy valyutada to‘lov 
amalga oshirilgandan so‘ng darhol oladi yoki bunda chet elga to‘lovlar uning 
buyrug‘i bo‘yicha telegraf o‘tkazmasi orqali 2 kundan kechikmagan holda 
o‘tkaziladi;

muddatli operatsiyalar (forvard bitimlar), bunda xorijiy valyutaning oldindan 
belgilangan muddatda bu muddatning yakunida bitim tuzilgan paytdagi qayd 
qilingan kurs bo‘yicha oldi-sotdisi amalga oshiriladi;

«svop» operatsiyalari, ular ikki xil – naqd va muddatli bitimlarni birlashtiradi;

arbitraj operatsiyalari, bunda bitim qatnashchilari foyda olish maqsadida turli 
valyuta bozorlarida valyuta kurslaridagi farqlardan foydalanadi. 
Kassa bitimi 
bu 
–
 
bugungi kun narxlarida amalga oshiriladigan bitim, bu erda 
bitta valyuta ikki kunlik muddat ichida boshqa valyutaani sotib oilsh uchun 
foydalaniladi. Kassa bitimlarida foydalaniladigan kurs kassa kursi deb ataladi. U 
bank ekranlarida va gazetalarda ko‘rsatiladi. 
Yana bir nechta umum qabul qilingan atamalar mavjud, masalan, «uzoq 
muddatli», «qisqa muddatli», «hisob-kitob» muddati va «to‘lov muddati». 
Xorijiy valyutada savdoni amalga oshiradigan bank makleri (yoki korporatsiya 
mijozi) bitimlarning natijalarini doimiy kuzatib borib, vaziyatga qarab o‘z xulq-
atvoriga tuzatishlar kiritadi. Maklerning (diler) holati netto asosida turli to‘lov 
vositalaridan qat‘i nazar turli valyutalar holatini aks ettiradi. Odatda u AQSh 
dollarida ifodalanadi. 
Masalan, agar makler (diler) AQSh dollari (funt) bilan ish qiladigan va kunni 
5 mln. AQSh dollaridan boshlaydigan bo‘lsa, u AQSh dollarini oshirishga o‘ynaydi 

---

166 
deb hisoblanadi. Agar mijoz maklerdan 10 mln. dollar sotib olishni so‘rasa va 
makler sotsa, bunda makler endi 5 mln. dollar pasaytirishga o‘ynaydi. Albatta, mijoz 
amerika dollari uchun funt sterlingda to‘laydi, shuning uchun makler endi funtni 
oshirishga ham o‘ynaydi. Agar makler o‘zining qisqa muddatli 5 mln. dollari bilan 
qoniqmasa (u amerika dollari yaqin vaqtda narxda o‘sadi deb hisoblashi mumkin), u 
yo‘qotishlarning oldini olish uchun banklararo bozorda 5 mln. dollar sotib olib, o‘z 
pozitsiyasini «mustahkamlashi» mumkin. 
To‘lov muddati bu – valyuta shartnomasi bo‘yicha to‘lovlar kuni, ya‘ni pullarni 
haqiqatda ayirboshlash ro‘y beradigan kun. Kassa bitimlari uchun to‘lov muddati 2 
kun belgilangan. 
Bunday bitimlarda eng katta potentsial risk shundaki, bitimda qatnashuvchi 
tomonlarda biri bitim shartlarini vaqtida bajara olmaydi yoki noto‘g‘ri summa 
ko‘rsatilgan bo‘ladi. Shuningdek, bitim haqida kelishib olish va amalda yakunlash 
o‘rtasidagi vaqtda bitim qatnashchilaridan birining kasodga uchrash riski ham bor. 
Bitimning boshqa qatnashchisi, ehtimol, yangi hamkor bilan bitim tuxishga majbur 
bo‘ladi va vaqt o‘tishi bilan valyuta kursining o‘zgarishi yangi risklariga uchrayshi 
mumkin bo‘ladi. 
Shunday bo‘lishi mumkinki, bitta valyuta boshqa valyutaga nisbatan bir necha 
bir necha soat ilgari yetkazib berilishi mumkin. Bu sotish uchun valyuta yetkazib 
bergan hamkor kasod bo‘lgan bitim qatnashchisidan to‘lovni ololmaslik riskini 
vujudga keltiradi. 
Muddatli bitimlar bo‘yicha shartnomalar 1860-yillarda paydo bo‘lgan. 
AQShning g‘arbiy va markaziy qismidagi fermerlar don hosilining bir qismini 
Chikago bozoriga kuzda yetkazib berishlariga to‘g‘i kelgan, bunda ular don 
sotuvchilardan optimal narx olishga intilganlar. Tabiiyki, mahsulot ortiqcha 
yetkazib berilgan paytlarda narx keskin pasaygan va fermerlar etishtirlgan don 
uchun biron-bir ma‘qul keladigan narx ololmasdan, uni Michigan ko‘liga to‘kib 
yuborishga majbur bo‘lgan. Keyingi bahorda ta‘minot qisqargan, bug‘doy narxi esa 
o‘sgan. 
Barqaror va foydaliroq savdo sharoitlari yaratish uchun Chikagolik savdogarlar 
guruhi 1848 yilda Chikago savdo palatasini (hozirda Chicago Board of Trade, 

---

167 
CBOT) tashkil qildi, hozirgacha dunyodagi muddatli bitimlarning eng yirik birjasi 
bo‘lib kelayotgan CBOT dastlab faqat muddatli shartnomalar, ya‘ni ta‘minot kam 
bo‘lgan paytda yilning kechroq paytida shartnoma narxlarida bug‘doy yetkazib 
berish shartnomalari tuzish bilan shug‘ullangan. Biroq 1860 yilga kelib mahsulot 
yetkazib berish sanalari, sifati va hajmi standartlashtirilgan, bu savdogarlarga bir-
biri bilan bug‘doyni keyinroq etkzaib berish masalalarini erkin hal qilish imkonini 
bergan va zamonaviy muddatli bitimlarga asos solgan. 
Asta-sekinlik bilan muddatli bitimlar bo‘yicha kengroq tovarlar ro‘yxatini, 
masalan, paxta, soya olinadigan dukkakli ekinlar, oltin va mis kabilarni ham qamrab 
ola boshlashan. Muddatli moliya bitimlar SVOT muddatli valyuta bitimlari Halqaro 
valyuta bozoriga (MVR) kiritilgan1970-yillarning boshlarida paydo bo‘lgan. Paydo 
bo‘lgandan so‘ng bu g‘oya tez tatbiq etila boshladi. 1975 yil SVOT AQSh federal 
agentligi, Hukumat milliy ipoteka Assotsiatsiyasi (Government National Mortgage 
Association (GNMA), yoki Ginnie Mae) tomonidan berilgan garov hujjati bilan 
tasdiqlangan sertifikatlar asosida shartnoma tuzdi. 1976 yil yanvarda MVR uy oylik 
veksellarni yetkazib berishga shartnoma tuzdi. Shunday so‘ng vaqt o‘tishi bilan 
Chikagoda ham, muddatli bitimlar birjalarida ham yangi mahsulotlar uzluksiz oqimi 
kuzatildi, ularning soni keskin o‘sdi va dunyo bo‘ylab keng tarqaldi. 
Muddatli moliyaviy bitimlar sohasida savdo hajmi an‘anaviy tovarlar bo‘yicha 
shartnomalar hajmidan sezilarli ortdi. Ko‘plab yangi shartnomalarning 
muvaffaqiyati cheklangan edi, lekin bozorda ommaviy bo‘lgan shartnomalar hajmi 
juda tez o‘sdi. 1982 yilga kelib g‘aznachilik veksellari bo‘yicha muddatli bitimlar 
sohasida MVR savdo hajmi naqd to‘lovli savdo bitimlari bozori hajmidan oshdi va 
mos ravishda 21 mlrd. dollarga qarshi 26 mlrd. dollarni tashkil etdi. Biroq 1966 
yilga kelib u London halqaro moliyaviy fyucherslar birjasida (London International 
Financial Futures Exchange, LIFFE) kuniga 6 mlrd. AQSh dollari va MBPda 90 
mlrd. dollarlik shartnomalar tuzishga xizmat qilgan uch oylik evrodollar 
shartnomasining ommaviyligi o‘sishi natijasida pasaydi. 
Hozirgi paytda butun dunyoda muddatli moliyaviy bitimlar bilan savdo 
qiladigan ko‘p sonli bozorlar mavjudligiga qaramay, ular asosan ochiq baqiriqli 
«tryum» modelidan foydalanadi. Ochiq baqiriqli bozorda har bir alohida «tryum» 

---

168 
(ichida olinadigan qator pog‘onalar bo‘lgan yumaloq platforma) turli shartnomalar 
bilan savdo qilish uchun foydalaniladi. Xaridor va sotuvchilar ular biznes yuritishga 
tayyor bo‘lgan narxni «tryum»da hamma uchun eshittiladigan tarzda baland ovozda 
aniq qilib e‘lon qilishlariga to‘g‘ri keladi. Buning natijasida barcha bitimlar 
ommaviy ravishda amalga oshiriladi. bu bilan, masalan, ulgurji savdogarlar 
brokerlar uchun ham sotuv, ham xarid narxini belgilab beradigan London fond 
birjasi ajralib turishini qayd etish joiz. Muddatli bitimlar bozorlarida barcha 
qatnashchilar potentsial jihatdan ham savdogar, ham brokerlar sanaladi. 
Biroq agar bitimlar ikkita savdogar o‘rtasida bevosita amalga oshirilsa, birja 
doimo bitimning ikkala tomoni uchun qarama-qarshi tomon sifatida faoliyat 
ko‘rsatishi muhim ahamiyat kasb etadi. 
Sotuvchi birjada sotadi, xaridor esa birjada sotib oladi. Bu ikkita muhim jihatni 
nazarda tutadi. 

muddatli bitimlar bilan savdo qiluvchilar uchraydigan yagona kredit riski 
birjaning o‘ziga aloqador, u marjalar farqi tizimi natijasida nolga yaqin; 

kredit risklari bo‘yicha farqni qo‘shish zaruratining yo‘qligi sababli keltiriladigan 
narxlar moliyaviy kelib chiqishidan qat‘i nazar barcha uchun bir xil bo‘ladi. 
Shuning uchun bozorlar bitimlar bo‘yicha talab qilinadigan farqlarni taqdim eta 
oladigan barcha uchun teng asosda ochiqdir.