«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

Nazorat savollari
1.
Tovar birjalari funktsiyalari va vazifalariga nimalar kiradi? 
2.
Tovar birjalari boshqaruv tashkilotlarni birma bir sanab o‘ting. 
3.
Tovar birjasining oliy organi va uning vakolatlari haqida nimalar bilasiz? 
4.
Tovar birjalarining tarkibiy tuzilishi tariflab bering. 
5.
O‘zbekistonda tovar birjalari faoliyati qaysi hujjatlar asosida tashkil etiladi? 
6.
O‘zbekiston Respublikasining ―Birja va birja faoliyati to‘g‘risida‖gi qonuni 
qanday vazifani bajaradi? 
7.
Tovar birjalarining faoliyati uchun qanaqa ta‘sis hujjatlari zarur bo‘ladi? 
8.
Tovar birjasining tashkiliy bo‘linmalari nimalar bilan shug‘ullandilar? 
 
 
 
 
 
 
 
5-mavzu. Birja faoliyatini tashkil etish
. 
Reja: 
5.1.
Birja savdosi ishtirokchilari. 
5.2.
Birja operatsiyalari zalidagi savdo jarayoni. 
5.3.
Birjada savdolashish tartibi. 
5.1. Birja savdosi ishtirokchilari. 
Birjada asosiy faoliyat bi rja bitimlari bitish uchun sharoitlar yaratish 
hisoblnadi. Birinchi navbatda birjani tashkil etish masalalari hal etilgan, asosiy 
masala savdo bitimlarini bitish masalalari hal etilishi zarur.
Tovar birjasi bozor iqtisodiyotining klassik instituti bo‘lib, tashkiliy 
rasmiylashtirilgan, rasmiy narx kotirovkasi namunalari va standartlar bo‘yicha 

---

77 
bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga ega bo‘lgan muntazam faoliyat ko‘rsatuvchi 
tovarlar ulgurji bozori hisoblanadi. 
Tovar birjasi - vositachilik faoliyatini tashkil qilish va oldi-sotdi bitimlarini 
amalga oshirish, ayirboshlash operatsiyalarida xizmatlar ko‘rsatish, birja savdolarini 
muntazam o‘tkazish vositasida tijorat maslahatlari berish, birja byulletenlari 
chiqarish, bozor haqida axborot to‘plash, qayta ishlash va tahlil qilish va boshqa 
chora-tadbirlar bilan shug‘ullanuvchi doimiy faoliyat ko‘rsatadigan tovarlar ulgurji 
bozori. 
Birja bozor mexanizmining tarkibiy qismi; u talab va taklif real nisbatini 
aniqlaydi, muvozanatli narxlarni shakllantiradi va ularga ulgurji bozorni 
yo‘naltiradi, tovar massasini tovar muomlasi sohasiga jalb etishga xizmat qiladi. 
Bundan tashqari, birja xedjlash orqali narxni barqarorlashtirish vositasi, narxlar 
farqida tijorat chayqovlari vositasi va shu asosda investitsiyalashning jalb etuvchan 
sohasi hisoblanadi.
Tovar birjalarida savdo bitimlari operatsion zalida, yoki ―birja ringi‖ deb 
ataluvchi maydonchada olib boriladi. Birja operatsilari zaliga birjada operatsiyalar 
huquqiga ega bo‘lgan mutaxassislargina kiritiladi. 
Birja savdosida operatsiyalar zaliga faqat savdo qatnashchilari kiritiladilar . 
Ularga birja ish tajribasiga ega, shu ishga maxsus yollab olingan xodimlar va hamda 
birja komitetlari vakillaridan iborat kishilar bo‘lishlari mumkin. Ular o‘z navbatida 
brokerlar, diller-dallol, treyderlar, klerk va maklerlardan iborat. Bulardan tashqari 
operatsiyalar zaliga birja xodimlari; bosh ijrochi rais, Boshqaruv raisi, birja 
kengashining ma‘sul a‘zosi va davlat komissari hamda birja kengashi tomonidan 
ruxsat etilgan boshqa kishilar kiritilishlari mumkin. 
Birjada savdo tarmog'i o'tkazishda, odatda, ko'p odamlar ishtirok etadi. U yerda 
ishlayotganlar aniq soni har kuni, ba'zida esa har soat o'zgarib turadi. Kimdir savdo 
halqasida bir necha soat bo'lib, so'ng tanaffusga chiqishi va yana savdoning 
oxirlarida qaytishi mumkin. Bozor favqulodda faollik holatida bo'lganda zal to'lib 
ketishi ham mumkin. Savdo zaliga kirish cheklangan. Birja vositachilari savdo 
zalida ishtirok etadiganlardan bid sanaladi. Ular qatoriga brokerlar va maklerlar 
kiradi. 

---

78 
Broker - bu ishlab chiqaruvchi va diler o'rtasidagi yoki diler va iste'molchi 
o'rtasidagi munosabatlarda agent sifatida qatnashadigan vositachi. Brokerlar faqat 
komission mukofotlar oladi. 
Brokerlik idorasi birjada asosiy operatsion bo'g'in hisoblanadi. U birja 
ma'muriyati vaqt-vaqti bilan o'tkazib turadigan tender savdolarida sotib olinishi 
mumkin bo'lgan to'liq birja a'zosining joyi mavjudligida tashkil etilishi mumkin. 
Bitta to'liq qatnashchi joyiga faqat bitta brokerlik idorasi tashkil qilinishi, o'z 
navbatida, u brokerlar belgilangan sonini bepul akkreditatsiyalashi mumkin. 
Brokerlik idorasi mijozlar bilan brokerlik xizmatlari ko'rsatish haqida 
shartnomalar tuzish, shuningdek, o'z hisobidan harakat qilish huquqiga ega. O'z 
xizmatlari uchun brokerlik firmalari tuziladigan bitim turi bilan ham, topshiriq turi 
bilan ham belgilanadigan mukofot oladi. Komission to'lovlar har oy uchun qat'iy 
belgilangan miqdorda yoki har bitta bitim uchun foydadan olinadigan foiz 
ko'rinishida olinishi mumkin. 
Dunyoning eng yirik brokerlik kompaniyalari: 

«Morgan Stepin», AQSH 

«Solaman braders», AQSH 

«Merrim Linch», AQSH 

«Nashura», Yaponiya 

«Dayva sekyuteriz», «SDJ. Uorbkurg», Buyuk Britaniya 

«Dalkiniyen sekyuritiz», Kanada. 
Mijozlar va brokerlik idoralari o'rtasidagi munosabatlar ular tuzadigan 
shartnoma va bitimlar asosida vujudga keladi. Bunday bitimlar bir nechta bo'lishi 
mumkin: odatda, doimiy mijoz bilan belgilangan muddatga tuziladigan brokerlik 
xizmatlari ko'rsatishga shartnoma, mijozga o'z brokeridan birja axboroti yoki 
mijozni qiziqtirayotgan tahliliy sharh olish imkoniyatini beradigan axborot 
xizmatlari ko'rsatishga shartnoma. Shuningdek, boshqa bitimlar ham tuzilishi 
mumkin, masalan, vakillik yoki qo'shma faoliyat haqidagi bitimlar. 
Mijoz bilan ishlashda brokerlik idorasi o'z birjasining hisob-kitob firmalaridan 
birida bu mijoz bilan ishlash uchun hisob raqami ochadi. Broker bilan belgilangan 
turdagi bitim tuzish haqida kelishib olar ekan, mijoz unga topshiriq beradi, bu 

---

79 
topshriqlar variantlari xilma-xil bo'lishi mumkin. Masalan, bitta idoraning brokerlik 
xizmatlari ko'rsatish haqidagi shartnomasida mijoz brokerga quyidagi topshiriq 
turlarini beradi: 

tovarni joriy birja narxida sotib olish; 

tovarni joriy birja narxida sotish; 

tovarni joriy birja narxidan qimmatga sotib olmaslik; 

tovarni joriy birja narxidan arzonga sotmaslik; 

tovarni uning narxi belgilangan qiymatga yetgan paytda sotib olish; 

tovarni uning narxi belgilangan qiymatga yetgan paytda sotish; 

tovarni brokerning xohishi bilan sotib olish; 

tovarni brokerning xohishi bilan sotish. 
Makler - bu fond va tovar birjalarida bitimlar tuzishdagi vositachi. U mijozning 
topshirig'i bo'yicha va uning hisobidan harakat qiladi. Makler yuridik shaxs 
huquqiga ega bo'lib, birja operatsiyalarining belgilangan turlariga ixtisoslashadi. 
Ularvositachilik ximatlari ko'rsatuvchi va buning uchunbirja qo'mitasi belgilagan 
miqdorda komission to'lovlar oluvchi maklerlik idoralari va firmalariga birlashadi. 
Birjada qatnashadigan shaxslar ichida maklerlar alohida o'ringa ega. Ularning 
vazifasi - har bir xaridorga sotuvchini va har bir sotuvchiga xaridorni yetkazib 
berishdir. 
Asrlar davomida mavjud bo'lib kelgan maklerlar vositachilik qilishi, lekin 
shartnomalar tuzmasligi lozim degan tamoyil birja savdosining rivojlanishi va 1896-
yil birja qonunining kuchga kirishi bilan yanada kuchaydi. Bu qonunga ko'ra, 
qasamyod qiladigan maklerlar oldingi kabi tayinlanmaydi, ularning o'rnini hozirda 
kurs maklerlari egalladi. Kurslarning rasmiy belgilanishida ular yordamchi shaxslar 
sifatida ishtirok etadi. Savdoning boshqa turlari bilan shug'ullanish va unda ishtirok 
etish ular uchun ta‘qiqlangan. 
Kurs maklerlari lavozimga hukumat tomonidan tayinlanadi. Ishlarni boshlashdan 
avval ular zimmalariga yuklatilgan vazifalarni sidqidildan bajarishga qasamyod 
qilishlari zarur. Bu holatda, garchi faoliyati xususiy xarakterga ega bo'lsada, ular 
amaldorlarga aylanadilar. Shu bilan birga, kurs maklerlari savdogar bo'lib, ularning 

---

80 
barcha huquq va majburiyatlariga egalar, garchi boshqa savdo maklerlariga qarshi 
ma‘lum bir cheklovlarga uchrasalar ham. 
Kurs maklerlari birja zalida o'z joylariga egalar, shunday ekan, u yoki bu narsani 
sotish yoki sotib olish istagida birjaga tashrif buyurgan shaxs kimga murojaat 
qilishini biladilar. Erkin maklerlar, aksincha, butun birja bo'ylab yugurib yuradilar. 
Kurs maklerlarining savdo faoliyati doirasi erkin maklerlarning faoliyat 
doirasiga to'liq mos kelmaydi. Mukofotli bitimlar ham bularning keyingisiga tegadi. 
Kurs maklerlari bu bilan shug'ullanmaydilar. Shuning uchun ham mukofotlar kursi 
norasmiy. Kurs maklerlarining bu bilan shug'ullanmasliklarining sababi shundaki, 
ular birjada o'z o'rinlariga bog'lab qo'yilgan. Mukofotli bitimlar bo'yicha makler turli 
birja guruhlarida turli qatnashchilarni izlashi lozim. U bir joydan boshqa joyga 
ko'chib yurish imkoniga ega bo'lishi kerak. 
Maklerlarning birja daromadlari 2 ta elementdan: kurtaj va chayqov foydasidan 
tashkil topadi. Kurtaj — bu savdo maklerining vositchalik bilan bog'liq yugur-
yuguri uchun mukofot. Kurs qiymatiga ega bo'lmagan, alohida hisoblab 
chiqiladigan kurtaj kurs maklerlarida mingdan 1/2 ga teng bo'ladi. U xaridor 
tomonidan ham, sotuvchi tomonidan ham to‘lanadi, kurs maklerimng kurtaji esa, 
naqd bitimlarda ifodalanib, doimiy qiymatga ega bo'ladi: maksimum mingdan 1/2, 
minimum 0 (franko kurtaj), odatda esa, mingdan 1/4. 
Birja vositachisi o‘z doimiy mijozlarini shakllantirish uchun harakat qilib, 
ularning manfaatlari uchun birjada tovarlar sotib oladi, sotadi yoki almashtiradi. 
Birja vositachisi doimiy mijoz bulmagan korxona va tashkilotlar uchun ham savdo 
bitimi tuzishi mumkin . 
Birja tovarlarni sotish, sotib olish va yoki ularni boshqa tovarlar bilan 
almashtirish operatsiyalari faqat birja vositachilari tomonidangina amalga oshiriladi.
Ularga quyidagilar kiradilar: 
- Brokerlar - o‘z xizmatlari uchun chegirma xaq oluvchi birja a‘zolari bo‘lib, 
ular mijozlar buyurtmalari bo‘yicha tovar sotish va xarid qilish bo‘yicha savdo 
kontraktlarini tuzadi. 
- Dallol yoki diller, o‘z hisobi yoki o‘z nomidan birja vositachsiga olib 
beruvchi, birja a‘zosi. Ular birjada o‘z joylariga ea bo‘lib kotirovka ishlarini amalga 

---

81 
oshiradilar. Ularni daromadari sotib olish va sotish narxlari tafovutidan va hamda 
valyuta va qimmatli qog‘ozlar kurslarini o‘zgarishidan iboratdir. 
- Treyderlar - bu birja a‘zolari bo‘lib, o‘zlari uchun savdo qiladilar. 
- Maklerlar (jobberlar)- bokerlardan farqli ularok faqat o‘z hisobidan va faqat 
o‘zi uchun tovar sotadi va sotib oladi. Birjada savdoni boshqarib boruvchi xizmatchi 
ham, makler deb ataladi. 
- Klerklar - birja alida turli majburiyatlarni bajarib yuruvchi xizmatchi. 
Butun savdo bitimi birja zalida amalga oshiriladi. Birja zaliga hamma 
ishtirokchilar sigishi kerak . Xorijiy birjalar operatsiyalar zaliga 2-3 ming kishi 
bemalol sigadigan bo‘lib har-bir savdo qatnashchisi uchun kulay ish sharoiti 
yaratilgan. U kabina yoki sektsiyalarga bo‘lingan bo‘ladi. 
Dunyoning ko‘pchilik birjalarida birja savdosi bir necha tovarar bilan bir 
vaqtda turli sektsiyalarda birdaniga olib boriladi. Bitimlar imzolash uchun har bir 
sektsiyalar katta zal saxnidan, pastroq bo‘lgan, nisbatan kichik maydoncha 
ajratiladi.
Birja a‘zolarining har bir qatnashchisi uchun bir xil imkoniyat yaratilgan qilib 
joylashtiriladi. Shuning uchun ham ko‘pgina xorijiy birjalar zallari amfiteatr yoki 
tsirk saxnasiga juda o‘xshash bo‘lib, savdo qatnashchilari bir-birlarini va operatsiya 
olib boruvchi boshqaruvchini yaxshi kurishlari, bir-birlarini imo-ishorali 
harakatlarini yaxshi tushunishlari zarur. Rossiyada Chelyabinsk unversal birjasi 
yukoridagi talablarga javob beruvchi birjalardan biri. Birja xalqasining markazi va 
chekkalarida biroz balandlikda birja xodimlari va birja faoliyatini olib boruvchi va 
bitimlar imzolansa, ularni ro‘yxatga oluvchi xodimlar egallashadi. 
Obro‘li firmani vakili bo‘lgan broker odatda birja chuqurchasining balandroq 
bosqichini egallaydi. Uning qo‘lida ko‘pgina buyurtmalari bo‘lib, uni hamma 
savdogarlar va u hammani ko‘rib turishi kerak bo‘ladi. Bundan tashqari yaxshi joy 
firma vakili bilan doimo aloqada bo‘lib turishlikni ta‘minlaydi. 
Treyderlar joyi chukurlikning eng past yoki pastki bosqichlari hisoblanadi. 
Chukurlikda broker va treyderlar orasida faqat narx hisobini olib boruvchi 
klerk xizmatkor bo‘ladi. Unda ratsiya bo‘lib har bir aksiya narxi o‘zgarishini ratsiya 
orqali e‘lon qilishi kerak. 

---

82 
Yangi narx kompyuter sistemasiga kiritiladi va elektron tablo devorida 
chiqarilib savdoning borishini aks ettirib turadi. Bitim qatnashchilari hisobchi klerka 
oxirgi narxni eslatib ko‘yishari kerak. Aks xolda, bitim bekor qilinadi.