«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

10.3.
 
Zamonaviy yarmarkalarda savdolashuvning auktsion turi va 
auktsionli savdoni tashkil etish. 
Ulgurji savdoning xalqaro miqyosidagi keng tarqalgan usullaridan biri real 
tovarlarni o‘ziga xos - individual xususiyatlari bilan sotishga ixtisoslashgan auktsion 
savdodir. Xalqaro savdoda auktsion usulda sotiladigan tovarlar namenklaturasi bir 
oz cheklanganligi bilan ajralib turadi. Auktsion savdo predmeti bo‘lib ko‘pgina 
xollarda, mo‘yna, choy, qo‘y yungi, gullar, kauchuk, teri, antikvariat buyumlar, 
muzey eksponatlarning nusxalari bo‘lishi mumkin. Jahonda ishlab chiqarilgan qo‘y 

---

224 
yungining taxminan yarimi auktsion savdo yordamida sotiladi. Bu boradi Sidney 
shaxrida amalga oshiriluvchi Avstraliya va Yangi Zellandiya auktsionlarining
nufuzi ayniqsa ahamiyatlidir. An‘anaviy choy auktsionlari odatda, Kalkutta 
(Xindiston), Jakarta (Indoneziya), Mombas (Keniya), Kolombo (Shri-Lanka) da 
bo‘lib o‘tadi. Kauchuk bo‘yicha auktsion markazi bo‘lib, Singapur tanilgan bulsa, 
Muyna Sankt-Peterburg, antikvariat auktsioni Londondagi Kristi (Christie) va
Sotbi (sothby) auktsionlari hisoblanadi. 
Auktsionda sotiladigan tovarlar ommoviy yoki noyob yagona tovarlar turlari 
yuzasidan bo‘lishlari mumkin. Ularni xususiyatlari bobida alohida bir tan olingan 
mezonni aytish mushkul bo‘lganligi sababli ularni avvaldan namoysh qilib 
ko‘rsatish va xaridorlarni sinchiklab ko‘rigidan o‘tkaziliishi bilan ajralib turadi.
Auktsion savdoni an‘anaviy-muntzam va axyon – axyonda o‘tkaziladigan 
nomuntazam savdo turlari mavjuddir. 
Muntazam o‘tkaziluvchi auktsionlar otdatda ma‘lum bir joyda, ixtisoslashgan 
firmalar tomonidan bir yilda, bir marotaba yoki bir chorakda bir marotaba 
o‘tkaziladi. Odatda ko‘pincha bunday tovarlar boshqa usulda sotish imkoniyatlari 
cheklanganlikda qo‘llaniladi. 
Auktsionga qabul qilingan tovarlar partiya (Lot) sifatiga karab sortlarga 
ajratiladi, har bir partiyadan namunalar olinib ularga maxsus raqamlar berib 
belgilanadi, so‘ng ularni katologlari chop etilib, auktsionga olindinroq kelib tovar 
bilan tanishuvchi potentsial xaridorlarga jo‘natiladi. 
Auktsiondagi savdolashuv odatda, yo kim oshdi savdosi, yoki narxni pasayib 
borishi (Golland auktsioni) usuli bilan harakterlidir. Narxni asta sekin oshib borishi 
imo-ishora yoki ―baqirib‖ amalga oshiriladi. Eng yuqori yoki sotish uchun rozilik 
berilgan eng past narx belgilangan daraja – optimal narx yuzaga kelguncha 
savdoshashuv davom ettiriladi yoki sotuvchi o‘z tovarini sotuvdan olishi bilan savdo 
tugallanadi.
Auktsion savdoda yana bir usul xaridor nomi e‘lon (oshkor) qilinmasdan 
sotilishi ham qo‘llaniladi, bu usul qo‘llanilagnda o‘ta noyob yoki o‘ta qimmat 
tovarlar savdosida maxsus belgilar orqali amalga oshiriladi. Bunda tovarni ohirigi 
bahosi e‘lon qilinadi, kim xarid qilganligi pinxon qoladi. 

---

225 
Auktsion savdoning mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun mo‘yna 
savdosi misolida savdo tartibini ko‘rib chiqish kifoyadir. Mo‘yna murakkab 
xususiyatli tovarlar sarasiga kiradi. Chunki, mo‘yna sifatiga bo‘lgan yondashuv 
individual bo‘lganligi, rangi, yungi, o‘lchamlari har xilligi sababli, uni sifat 
ko‘rsatkichlarini baholash fakt, organoleptik usulda sub‘ektiv harakterda bo‘ladi. 
Savdoni auktsion shakli kon‘yunkturani belgilovchi omil bo‘lib, talab va narx 
darajasini to‘g‘ri belgilashda juda qo‘l keladi. Auktsion savdoni afzallikllaridan 
yana biri qisqa vaqtda katta xajmdagi tovarlarni sotish va ayni shu vaqtda bozordagi 
mavjud talab va taklif nisbatlarini aniqlashga xizmat qiladi. Muyna savdosi 
auktsionlari yillik jadvalini otdatda Xalqaro muyna federatsiyasi (XMF)bilan
auktsion savdo firmalari o‘zaro kelishilgan xolda belgilaydilar. Xaridor avvaldan 
savdoga qo‘yiladigan tovarni ko‘zdan kechiradi, agar xaridor bozordagi mo‘ljal-
narxni eng yuqorisiga rozi bo‘lsa, shu zaxotiyoq tovar uning tasarrufiga o‘tishi ham 
mumkin. 
Muyna bozori kon‘yunkturasi har mavsumda har xil bo‘lishi mumkin, 
shuning uchun bozor sub‘ektlari strategiyasi ham har xil bo‘lishi tabiiy, AQSh va 
Uzoq sharq mamalakatlari bu borada faollik ko‘rsatadilar, Sankt-Peterburg 
auktsionni bahosi ta‘siri ancha vaqtgacha, boshqa mo‘yna auktsion markazlarida 
sezilib turadi. Jahon auktsionlarida ishlab chiqarilgan mo‘ynaning qariyb 90%i 
sotilib, ularni deyarli hammsi xom ashyo sifatida bo‘ladi. Faqat qorako‘l terisigina 
oshlangan va bo‘yalgan bo‘lishi mumkin. Har yili sankt-Peterburg mo‘yna 
auktsionnini qariyb 700 xaridor ziyorat qilib, savdo ishlarini amalga oshirib o‘z 
yurtilariga qaytadilar. 
Eksportbop mo‘ynalar otdatda mahsulot etishtirib beruvchi xo‘jaliklarda
qabul qilinadi, yoki shahar mo‘yna saroyida, sovutkichi bor matbuot jamiyatlari 
xo‘jaliklarida amalga oshirilib, sortlarga ajratiladi. Tovarni auktsionga tayyorlash
auktsion o‘tkazishning muhim qismi bo‘lgan ixtisoslashgan beshta sektsiyalarda 
amalga oshiriladi. 
Maxsus komissiya tovarni xususiyatlariga (rangi, o‘lchami, terini ishlovi, 
tashqi ko‘rinishi) qarab savdo lotlariga ajratadilar. Bitta lotda tovarlar mumkin kadar 
bir xil xususiyatlarga ega bo‘lishlari kerak. 

---

226 
Lotlar bo‘yicha katologlar tayyorlanadi. 
Bir xil lotlar stringlarga birlashtiriladi va bittadan namunasi tanlab olinadi. 
Muyna tayyorlanishi jarayonida bir stringda norka mo‘ynasida 40 dona, yungi uzun 
mo‘ynalar uchun 20 dona, bulsa, Sobol mo‘ynasining har biri alohida string bo‘lib 
shakllantiriladi. 
Muyna assortimentini aniqlashda, albatta bozordagi vujudga kelgan vaziyat 
hisobga olinadi. 
Tovarni hammasi tayyor bo‘lgandan so‘ng xaridorlarga auktsion kataloglar va 
hamda auktsion shartlari va boshqa zarur informatsiyalar jo‘natiladi. 
Tovarni tayyorlash jarayoni to‘la tugagandan so‘ng, mo‘yna namunalari 
maxsus zalda namoysh uchun qo‘yiladi, tovarni kolgan qismi maxsus o‘rovlarda 
tovar omborlarida saqlash uchun jo‘natiladi. 8-10 kun mobaynida xaridorlar tovar 
namunalari bilan tanishishlari va uni sifatiga baho berishlari mumkin. Zarur bo‘lsa, 
xaridorlar omborda saqlanayotgan tovarni partiyasini hammasi stringini ko‘rish 
istagini bildirishlari ham mumkin.
Odatda auktsionlarda doimiy xaridorlar qatnashadilar va ularni auktsion 
tashkilotchilari taklifnomalari asosida savdoga qo‘yilgan tovarlar bilan xech bir 
to‘siqsiz tanish imkoniyati yaratiladi. Sankt-Peterburg auktsionining doimiy 
qatnashchilari Yaponiya va Koreya respublikasi biznesmenlari tashkil etadilar. 
Norka muynasi Italiyaliklar, Sobol esa AQSh liklarda katta talabga egadirlar. 
Ochiq auktsion savdo odatda 4-5 kun davom etadi. Savdo ingliz tilida olib 
boriladi, har 1,5-2 soatda auktsionator (auktsionni olib boruvchi klerk-xizmatchi 
almashinib turadi. Auktsionatorni o‘ng va chap taraflarida auktsion zalni, ma‘lum 
sektor bo‘laklarga bo‘lib olib kuzatuvchi xodimlar-xizmatchilar joylashib 
kuzatadilar. Auktsion jarayonida birinchi boshlang‘ich narxni maxsus komissiya 
tomonidan belgilangan limit narxdan boshlanadi. Sotuvchi o‘z xolicha narx qo‘yish 
huquqiga ega emas, u faqat o‘z vakolatlari doirasida auktsion uchungina 
mas‘uldir.Auktsion narxiga ta‘sir etuvchi omillar xilma-xil va murakkabdir, 
bozordagi talab va taklifdan tashqari, avvalgi auktsion narxlari, boshqa 
auktsionlardagi shu tovar narx kotirovakalari hisobga olinadi va bu narx jahon 
narxlaridan past yoki baland bo‘lishi oddiy xoldir. Narxlar AQSh dollari hisobida 

---

227 
har bir teri va mo‘yna uchun aniqlanib, tovar yetkazib berishning FOB shartida 
belgilanadi. Narx darajasi, sotish taktikasi va mo‘yna bozoridagi vaziyat, har bir 
auktsion boshlanishidan 1-23 kun oldin muxokama qilinishi mumkin. Tovarlar 
sotish navbati auktsionator – firma tamonidan belgilanadi. Eng yukori narx taklif 
etgan xaridor tovarni sotib olgan hisoblanadi, Yog‘och bolga zarbi tovushi esa, lot 
sotilganini bildiradi. 
Savdo tugaganidan so‘ng auktsion faoliyatini o‘tkazgan tashkilot
buxgalteriya va valyuta-moliya bo‘limi zarur barcha hujjatlarni tayyorlab beradi. 
Sotilgan tovar, tovar katologini ma‘lum varag‘i (shu tovarga tegishli) buxgalteriyaga 
jo‘natiladi, u erda xaridorga chek va tovar spetsifikatsiyasi, (xarid qilingan lot 
raqami yozilgan) beriladi.
Sankt-Peterburgdagi auktsion valyuta - moliya shartlari xaridorni to‘lov 
qobiliyati haqidagi kafolotlarni talab qilmaydi, bu esa o‘z navbatida auktsionda 
barcha qatnashchilar uchun bir xil imkoniyatlar mavjudligini, kontragentlarga 
bo‘lgan yuqori darajadagi ishonchni bildiribgina qolmay, auktsion tashkilotchilari 
obro‘siga obro‘ qo‘shadi. 
Xarid tovarlari uchun hisob-kitob mezoni konvertatsiyalanuvchi valyutada 
xarid kunidagi valyuta kotirovkasi bo‘yicha aniqlanadi va asosan naqd pul hisobida 
tovar narxining to‘la miqdori to‘lovi va harajatlarni transport vositasiga ortishgacha 
bo‘lgan qismi olinadi. Hisob-kitob naqdsiz amalga oshirilganda, telegraf yoki 
chaqirib olish huquqsiz ochilgan akkreditiv usullaridan keng foydalaniladi. 
Tovar qiymati degan tushuncha quydagilarni bildiradi: xarid qilingan mo‘yna 
(tovar) narxi, Auktsion yig‘imi yoki komission yig‘imi - 2 % miqdorida, Xalqaro 
mo‘yna Federatsiyasiga – 0,6 % miqdordagi to‘lovlar tushuniladi. 
To‘lov transport - ekspeditsiya xizmati bo‘limiga kelib tushishi bilanoq, tovar 
instruktsiya –ko‘rsatmaga muvofiq xaridor manziliga jo‘natiladi. 
Jo‘natiladigan tovarlarining asosiy qismi, Xelsinki avtotransporti xissasiga 
to‘g‘ri keladi. 
Sankt-Peterburg mo‘yna auktsionini o‘tkazish mexanizimi o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Bu auktsionga boshqa auktsionlarga qaraganda o‘ta puxta 
tayyorgarlik ko‘riladi, auktsion paytida va undan keyin anglashuvmovchiliklar, 

---

228 
tovar sifatiga reklamatsiyalar mutlaqo yo‘q. Shuning uchun ham auktsiondagi 
narxlar boshqa auktsionlardagi narxlarga nisbatan bir oz yuqori bo‘lsa ham mijozlar 
soni doim oshib bormoqda.