Ijtimoiy ishning deontologik asoslari

MUOMALA MADANIYATI

Muomala, muloqot so‘z orqali amalga oshadi.

So‘z juda katta qudratli kuchga ega. Bir so‘z bilan ko‘ngilni ko‘tarish yoki vayron qilish hyech gap emas. E.Jirardan «So‘zning kuchi behaddir. Chekinayotgan qo‘shinni to‘xtatish, mag‘lubiyatni zafarga aylantirish va mamlakatni qutqarib qolish uchun goho o‘rinli aytilgan birgina so‘z ham kifoya», - degan bo‘lsa, hazrat Alisher Navoiy:

«So‘zdirki, nishon berur o‘likka jondin,

So‘zdirki, berur jonga xabar janondin,

Insonni so‘z ayladi judo hayvondin,

Balkim, guhari sharifroq yo‘q ondin», deb «so‘z» ga katta baho berganlar.

Hamma vaqt to‘g‘ri so‘z bo‘lish kerak deb, mijozga hamma gapni aytish og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham ayrim hollarda ijtimoiy xodimi mijoz to‘g‘risidagi ayrim ma'lumotlarni mijoz ga aytishi mumkin emas.

Bu haqda A.Navoiyning «Oqil chin so‘zdan o‘zgani demas, ammo barcha chinni ham demak oqil ishi emas», deya ta'kidlangan hikmati biz ijtimoiy ish xodimlari uchun aytilganga o‘xshaydi.

Tibbiyot sohasining buyuk allomasi Abu Ali ibn Sino ham so‘z ustasi bo‘lgan. Shuning uchun ayrim kasalliklarni she'riy usulda ifoda qilgan.

Nutq san'ati insonga nasib etgan ekan, qanday so‘zlashish, qaysi so‘zlarni ishlatish, gap ohangi (qo‘pol, qattiq, shirin, muloyim), tabassum yoki jahl bilan gapirish, ko‘z qarashlari va butun qiyofasidagi o‘zgarishlar ham juda katta ahamiyatga ega.

R.Emerson «Agar ko‘z boshqa narsani ifodalab, til boshqa narsani gapirsa, ko‘pni ko‘rgan odamlar ko‘zga ishonadilar», degan.

Shundan ham ko‘rinib turibdiki, gaplashayotgan vaqtimizda fikr-xayolimiz, qarashlarimiz suhbatdosh (mijoz )ga qaratilgan bo‘lishi lozim. Shundagina ko‘zlagan maqsadga erishamiz.

So‘z qadri, uning salmog‘i va so‘z aytish mas'uliyatini his qilish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Buning uchun yaxshi tarbiya, mustahkam iroda, yuqori bilim, hayotiy ko‘nikma, tajriba zarur. Shu hislatlar, ayniqsa, ijtimoiy ish xodimlarida bo‘lishi mijozlarni tezroq muammolarini bartaraf etish omillardan biri hisoblanadi.

Hamyurtimiz Muhammad Rizo Ogahiy o‘zining «So‘z» degan g‘azalida «Ko‘ngil bir dengiz, so‘z undagi pokiza gavharga o‘xshaydi, agar so‘z ma'ni bilan ziynatlangan bo‘lsa, kimning – kim ekanligini bilmoq istasang so‘zidan ayon bo‘ladi», deganlar:

Ko‘ngil bir bahri zaxharu ondadur poqiza gavhar suh,

Vale shart ulki ma'ni shohidiga bo‘lsa zevar so‘z.

So‘ziga boq agar bilmak tilarsan kimsa ahvolin

Ki asrori nihoni suratiga keldi mazhar so‘z.

So‘z fikrni ifoda etadi, fikr ravshan bo‘lmasa, so‘z ham mujmaldir. Yaxshi fikr tiniq uslubni talab qiladi. Uslubni libosga, fikrni libos ostidagi badanga o‘xshatish mumkin. Eng ajoyib fikr ham agar yomon ifodalansa, o‘z qimmatini yo‘qotadi. Fikr qancha go‘zal bo‘lsa, ibora ham shu qadar jarangdor seziladi. Inson o‘z fikrini aniq-ravshan, soda, qisqa qilib ifodalashi kerak. Odam qanchalik yaxshi so‘zlamasin, shuni unutmangki, u keragidan ortiq gapira boshlasa e'tibordan qoladi.

Kovus «Yaxshi so‘zla, ammo mahmadona bo‘lma, ezmalik kaltabinlikdir», degan bo‘lsa, F.Laroshfuko «Buyuk aql egalariga oz so‘zda ko‘p ma'no berish xos bo‘lgani singari, aqli kaltalar aksincha, ko‘p gapirib, tayinli bir gap aytmaydilar» degan.

Shu o‘rinda yana Alisher Navoiyning gaplarini keltirish foydadan xoli emas.

«Og‘ziga kelganni demak, nodonning ishi,

Oldiga qo‘yganni yemak hayvonning ishi».

Yaxshi gapirish bilan bir qatorda, o‘z vazifamizni – ya'ni insonning sog‘ligini saqlashdan, sharafli vazifamizni astoydil sidqidildan bajarishdan charchamasligimiz kerak.

So‘z, muloqot, muomala inson hayotida eng kerakli omillardan biri bo‘lib, ayniqsa, salomatligi yomonlashgan yoki batamom izdan chiqqan mijoz larni parvarish qilishda muhim rol o‘ynaydi. Hamshiraning har bir so‘zni o‘ylab, fikrlab, o‘rnida aytishi esa, mijoz ning ahvoliga o‘z ta'sirini o‘tkazadi. Ijtimoiy ishda muomala ko‘nikmalari o‘z-o‘zidan yuz beradigan oddiy hodisa emas. Ongsiz muomala bilan maqsadli muomala o‘rtasida tafovut mavjud. Xushmuomalalik nihoyatda muhim hisoblanadi.

Mijoz larni bo‘limga yotqizishda, boshqa bo‘limga o‘tkazishda, parvarish paytida, muolajalarga tayyorlash yoki muolaja paytida, shifoxonadan chiqarishda vaziyatni e'tiborga olib, aniq, ravshan va shirin muomalada bo‘lib, ularning ko‘nglini ko‘tarib, ma'naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash kerak.

Muomala turlicha bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy hodim mijozga maslahat va tasalli berib, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, ko‘nglini ko‘tarib, oldingi holatdan ahvoli yaxshi ekanligini aytib, tez orada tuzalib qolishini, darddan xalos bo‘lishini uqtirib, tasalli berishi kerak.

Ijtimoiy hodim bu talablarni naqadar ijobiy qondira olishi uning muomala madaniyatiga, ish ko‘nikmalariga va hayot tajribasiga bog‘liq. Muomala, - insonparvarlikni o‘zida mujassam etgan hamshira parvarishining asosidir.

Bu kashfiyot yoki yangilik emas, bu insonni sirtdan o‘rganishdir. Bunday o‘rganish natijasida, ayni vaqtda boshqalar qolaversa, o‘zingiz haqingizda ham ko‘proq narsalarni bilib olishingiz mumkin. Shuni hisobga olib, hamshira o‘z hatti - harakatini boshqarishi, tashqi ko‘rinishi, kiyinishi, pardoz – andozi, xulq atvori, muomala mada-niyatini yanada yaxshilashi kerak.

Muloqot boshqa odamlarning ichki dunyosini tushunishni talab qiladi. Har bir kishining o‘ziga xos tabiati faqat muloqot vositasida namoyon bo‘ladi.

Hamsuhbatini tinglash qobiliyati - qabul qilish ko‘nikmasi, bezovtalikni namoyon etish, o‘zga fikrlarni idroq etish, xayrixohlik bildirish, samimiy bo‘lish va boshqa odamlarning hurmatini joyiga qo‘yish kabi qismlarga ajraladi.

Inson uchun suhbatdoshini tinglash qobiliyati juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ayniqsa hamshira ishida muhim rol o‘ynaydi. Har qanday suhbat paytida kimdir gapirishi, kimdir eshitishi – kimdir tinglashi kerak. Shuning uchun mijoz ga mumkin qadar ko‘proq o‘zi, kasalligi haqida gapirishiga imkon bering, o‘z diqqat-e'tiboringizni mijoz ga qarating. Savollar berib, uning gapini to‘xtatib qo‘ymang, so‘zlarini oxirigacha eshiting. U bilan shirin muomalada bo‘ling. Shundagina mijoz sizga ishonadi va siz bilan ochiq muloqotda bo‘ladi. Zero, Sa'diy Sheroziy:

«….Yumshoq muomala, shirin so‘z odam

Bir gap bilan tortib ketar filni ham…»,

deb bejiz aytmaganlar.

Ijtimoiy ishda deontologik muomalani amalga oshirishni ikki xususiyati namoyon bo‘ladi:

Birinchi xususiyat - mijozning o‘z xolati o‘ziga nomalum bo‘lsa- da xodimdan uni tushunishini talab etadi. Bu ularning chukur sermuloxazaligi xamda mijoz organizmini tulaligicha tasavvur kilishligini talab kiladi.

Ikkinchi xususiyati statsionar ijtimoiy hizmat joyida mijozlarning turli toifasi ularga individual yondoshishni talab etib, mijozning boshqalarning ijtimoiy holatidan o‘zi to‘g‘risida xulosa yasashiga olib kelmasligini ta'minlash malakasi uning kasbiy maxorati komponenti bulib, shaxsiy sifatlari darajasini belgilovchi muxim faktorlardan xisoblanadi.

Ijtimoiy ish xodimlarining uz kasbiy majburiyatlarini bajarishdagi axlokiy normalari ijtimoiy ish deontologiyasi xakidagi tushuncha bilan bog‘lanib ketadi. Ijtimoiy ish deontologiyasi - Ijtimoiy ish xodimlarining jamiyat, mijoz va ularning karindoshlari xamda shu kasbda ishlaydiganlarning burchi xaqidagi ta'limotdir. Deontologiyada ijtimoiy ish xodimi faoliyatining moxiyati, uziga xos xususiyatlari, shuningdek ularning jamiyatga, uz kasbiga, mijoz larga, uz xatolariga va muvaffakiyatlariga munosabatlarni shakllantirish xolatlari aks ettiriladi.

Ijtimoiy ishning deontologik prinsiplari quyidagilardir:

• 
  deontologik muomala;
  
• 
  kasbiy javobgarligi;
  
• 
  kasbiy xato va jinoyat farqlanishi;
  
• 
  faoliyatga mijozni xulq-atvoridan kelib chiqish;
  
• 
  insonparvarlik;
  
• 
  estetik qiyofani shakllantirish;
  
• 
  shaxsiy qadr-qimmat;
  
• 
  o‘z o‘zini takomillashtirib borish;
  

Ijtimoiy ish kasbiga sidqidildan yondashish, uning muhim xususiyatlariga amal kilishi boshka mutaxassisliklardan keskin farklanib, bu kasbning moxiyati yukori axlokiy talablarga asoslanadi.

Bulajak xodimni huquq iy, xususan demokratik tarbiyalashdagi deontologik tarbiyaning vazifasi - hozirgi zamon ijtimoiy ishida insonparvarlik g‘oyalarini uzida mujassamlashtirgan ijtimoiy hodimni tarbiyalash, faoliyat xayotining mazmuni ekanligini uning ongiga singdirish, bu odat ijtimoiy hodimning maksadi, intilishi va kundalik xulqini ko’rsatishdir.

O‘z o‘zini tarbiyalash - kiyin va uzok davom etuvchi jarayon, busiz uz kasbi va zamoniga loyik mutaxassis bulib yetishishning iloji yuk. Ijtimoiy ish etikasi va deontologiya muammolari san'at xamda estetik tarbiyalash bilan bog‘lik bulib, uning sotsial axamiyati kengdir.

San'at bilan yaqinlashish, ayniksa badiiy ijodkorlik soxasida ishlash ijtimoiy ish xodimi shaxsini aqlan rivojlanishida muxim urin egallaydi.

San'at, ijtimoiy buyurtmani bajarishda shaxsning sezgi va emotsional hamda intellektual-fikrlash kobiliyatining birligini shakllantiradi. San'at ijtimoiy ish xodimining ijodiy kobiliyatini shakllantiribgina kolmasdan, balki sifatiy xususiyatlariga xam ta'sir kilib ularning guzallik konuniyatlari faoliyatini quzg‘atadi. Xakikiy ijtimiy ish xodimi uzining kasbiy faoliyati bilangina chegaralanib kolmasdan, balki mexnatsevarlik xususiyatiga xam ega bulishi kerak.

Ijtimoiy ish xodimi shaxsini axlokiy-estetik tarbiyalash uning ijtimoiy kobiliyatini boyitish, jamiyatdagi burchiga sotsial munosabati Ijtimoiy hodimlar etikasi va deontologiya koidalari va normalarini bajarish xamda qabul kilishda yordamlashadi. Bunday tarbiyalash uyg‘unlashgan xolda bulishi Ijtimoiy ish xodimlarining shaxsini tasdiklovchi aktiv xayotiy urnini belgilash xamda insonning jamiyatdagi eng muxim fizik va ruxiy jixatidan sog‘lom bulib yetishuvida uz samarasini beradi.

X,ozirgi ilmiy-texnik rivojlanish sharoitida Ijtimoiy ishning kasbiy faoliyatida moral-estetik yo‘nalishning o‘rni oshmokda. Bularning xammasi Ijtimoiy hodimlarning estetik dunyosiga aloxida axamiyat berilishi muxim axamiyatga egadir.

Ijtimoiy ishda va san'atda ham insonning dunyoqarashini xar xil murakkab sotsial-psixologik kechirmalarsiz tasavvur kilib bulmaydi.

Jamiyatning spetsifik uchog‘i sifatida sog‘likni saklash tushunchasi olimlar va amaliyot xodimlarining sotsial nuktai nazaridan uzaro tibbiy va gigienik boG‘liklik bulib, bu boG‘liklik axlok va san'at, shuningdek ijtimoiy fikrlash bilan tuG‘ridan to‘g‘rixarakterlanadi.

Bunday masalalar Ijtimoiy ishning etik va estetikagaxos uzaro boG‘likligi bilan baxolanadi.

Ijtimoiy ish estetikasi predmeti san'atning psixofiziologik urnini belgilaydi.

San'atning xayajonlantiruvchi xolatda tasvirlanishi inson xayotining ichki turtkisi bulib, soG‘likni saklash nuktai nazaridan inson madaniyatining ayrim kirralari ijtimoiy manfaatlarga biriktirilgan buladi. Bu kaYG‘urish sezgisi, roxatlanish - roxatlanmaslik bilan boG‘lik bulib, xayotning erkin, darajalanmagan psixofiziologik asosi xisoblanadi. Ijtimoiy-estetik bilimlar shakllanishining muhim prinsipi inson xayotiga anik yondashishdir. X,ar bir shaxs muxim tajriba amaliyoti tarixi, dunyokarashi va xayajonlanish xususiyatlariga egadir. Insonlarga kuyidagicha individual va psixostatik xususiyatlar xos: oliy nerv faoliyatining xar xil tiplari, maxsus fikrlash va sezish faoliyati. Bunday maxsus va tabiiy xossalar insonni estetik xolatlarni anik tasavvur kilishlariga uz ta'sirini kursatib normal xayotiy faoliyat aktivligini oshirishda uz samarasini beradi.

SoG‘lom shaxs sifatidagi insonni kamrab oluvchi estetik muxit bu fakatgina tabiiy xodisalar bulmasdan, balki insonlar maksadiy faoliyatining maxsuli sifatida yaratilgan me'morlik ansambli texnik ob'ektlari xisoblanadi. Estetik muxit shakliy tuzilishi individga chukur psixofiziologik ta'sir kursatib, uning sotsial xulq i, muomala shakllari, jamoadagi moral-psixologik iklim, ya'ni etik va deontologik jarayonlar kiradi. Ijtimoiy ish estetikasi sog‘likni saklashda nazariy va amaliy yul kursatishda, agar tabiiy va sotsial-texnik sharoitlarni urganish vazifasi chegaralangan bulsa, uz vazifasini bajaraolmasligi mumkin. Insonlarni tibbiy psixologiyasi, texnik ekspertizasi va ekologiya bilan boG‘lik xolatda Ijtimoiy ish estetikasi xizmat soxasidagi vazifalarni bajarishda ijtimoiy estetik ideallarga tayanadi. Boshkacha aytganda estetikani urganishda kasalliklarni davolash va oldini olishda ishlab chikarish va u bilan boG‘lik bulmagan xollarda sotsial xulq va muomala masalalariga muxim faktor sifatida axamiyat beriladi. Ijtimoiy ishda mijozning ijtimoiy o‘zgarishi ijtimoiy ish xodimining estetik axloki aloxida urin egallaydi.

Shuning uchun xam ijtimoiy ish xodimi shaxsini estetik tarbiyalashda uning ichki va tashki sifatiy belgilar muxim axamiyat kasb etadi.

Ob'ektlar yoki xar xil xolatlar bilan mustaxkam erkin boG‘likligi, estetik munosabatlar xodimlarning intuitiv izlanishlari, xususan murakkab klinik va psixologik xolatlar, stereotip fikrlash, Ijtimoiy ishda murakkab xamda kutilmagan vokealar xakida aloxida karorlar kabul kilishida uz samarasini beradi.

Inson tabiatining normal va patologik xolatlardagi urnini muxim shakllar sifatidagi Ijtimoiy ish estetikasidagi axamiyatini burttirib kursatish mumkin emas.

Ijtimoiy ish estetikasi boshka fanlar orasida inson soG‘liG‘ini saklashni mustaxkamlashda muxim urin egallaydi. Ijtimoiy ishda xakguylik va chiroylilik xakikatning asosini tashkil kiladi. Guzallik - bu soG‘likni saklash muammolarini xal kilishdagi asosiy muammo bulmasdan, balki kushimcha vosita xisoblanadi.

Ijtimoiy ish estetikasi predmetini ta'riflashda insonning xayotiy faoliyatidagi estetik xolatlarning psixoemotsional kurinishlari kuzga tashlanadi. Estetik xolatni 3 ta asosiy shaklga bulish mumkin: insonlar tomonidan yaratilgan atrof muxitdagi mavjud xar xil omillar va xolatlar, Ijtimoiy hodimlar faoliyati, "bezaklilik konuniyatlari" tuG‘risidagi mexnati, Ijtimoiy ish xodimlarining ichki va tashki estetik madaniyati, san'at asarlari (musika, adabiyotlar, rassomlik va b.k.lar) insonlarga uz ta'sirini kursatib, ularga loyik psixo-fiziologik taassurotlar koldiradi va bu soxa buyicha bilimlar insonlar xayotiy faoliyatining boshka soxalariga xam uz ta'sirini kursatadi.

Ob'ektiv va sub'ektiv ma'lumotlarga asoslanib, soG‘lom va mijoz odamlarning psixofiziologik xolatiga ta'sir kiluvchi estetik karashlarni aniklovchi amaliy bilimlarni sotsial muxit va atrofimizni urab olgan tabiiy muxitning guzalligini xisobga olib mijoz larni davolash va kasalliklarni oldini olish chora-tadbirlarini belgilash usullarini ishlab chikishda san'atning roli kattadir. Ijtimoiy ish estetikasi yokimli kUzG‘alish va xursandchilik xissiyotlari ruxiy xolatlar, tushkunlik va tinchlanish xamda uzok muddatli ma'naviy barkarorlikni ta'minlash prinsiplarini uzida mujassamlantiradi. Shuningdek insonlarning ishlab chikarish va u bilan boG‘lik bulmagan kundalik xayotiy jarayonida soG‘likni saklash soxasidagi sotsial vazifalarni bajarishga karatilgan Ijtimoiy hodim faoliyatidagi yorkin kirralarni xar tomonlama yoritish xam Ijtimoiy ish estetikasi soxasiga kiradi.

Ijtimoiy ish estetikasi 2 muxim muammoni kurib chikilishini takozo kiladi: 1) normal va patologik sharoitda insonga ta'sir kiluvchi musbat va manfiy taassurotlarni chakiruvchi estetik shakl sifati; 2) estetika talablariga muvofik sog‘likni saklashning barcha sistemalarini tashkil kilishning umumiy prinsiplarini aniklash.

Tabiiy muxitni estetik-gigienik xodisalar ekologiya, Ijtimoiy ish va estetika birligini ta'minlabgina kolmasdan, balki insonning tibbiy-estetik dunyokarashiga xar tomonlama yondashish zarurligini takozo kiladi. Demak, inson sog‘lig‘iga estetik taassurotning tabiiy darajasi doimo oxir okibatda sotsial vazifani belgilaydi. Birok bunday xolatlarni kupgina Ijtimoiy ish xodimlari, psixologlar xisobga olmaganlar. Shuning uchun xam inson ijtimoiy munosabatlarni urganish orqali uni kamrab olgan tabiiy va sotsial muxitdagi narsalarning shakli, simmetriyasi, sotsial va patofiziologik muxit talablari uzgarishini anglab boradi.

Ijtimoiy ish estetikasi inson faoliyatining aktiv kurinishi bulib, atrof muxitga yangicha axamiyat kasb etib sog‘lom xayotning psixofiziologik talablariga optimal xolda to‘g‘ri keladi. Bunday faoliyatning xajmi va yunalishi inson dunyokarashini atrof muxit xamda shaxsiy munosabatlari darajasini aniklabgina kolmasdan, balki uning jamiyatdagi urnini xam belgilaydi. Tabiiyki, bu Ijtimoiy ish estetikasining boshka fanlar, jumladan, fizika, matematika, biologiya, fiziologiya, psixologiya, gigiena, sotsiologiya yutuklariga murojaat kilishlikni talab kiladi.

Ijtimoiy ishning dizaynerlik faoliyatidagi asosiy vazifa mijozni atrof muxiti sharoitlari uning kobiliyatini maksimal ta'minlab muammolarni oldini olish va muvaffakiyatli davolashni ta'minlovchi ichki faktorlar bulishlikdan iboratdir.

Ijtimoiy ishda mijozning o‘zgarish masalasi xizmat jihozlari, bino jixozlanishi, yetarli instrumentlar bilan ta'minlash, estetik didga asoslab buyash va boshkalar uziga xos xususiyatga ega bulishi kerak. Insonga xos estetik shakllar ularga xar tomonlama kayfiyat bag‘ishlaydi, g‘ayrat-e'tiborini oshiradi hamda muxim emotsional kobiliyatini mustaxkamlaydi.

Ijtimoiy ish muassasalari uchun rassom-konstruktorlar tomonidan yaratilgan asbob-uskunalar va jixozlarni ishlab chikilishi muxim axamiyatga egadir. Bunday yangi Ijtimoiy ish jixozlariga xar xil mutaxassisliklar uchun estetik talablarga javob beradigan stendlar kiradi. Har xil ranglar nerv markazlarining qo‘zg‘otish jarayonlariga ijobiy ta'sir kilib, organizmda fiziologik xolatlar ritmini boshkarishda yetakchi vosita xisoblanadi.

Insonni kamrab turuvchi atrof-muxit Ijtimoiy ish estetikasiga xos fakatgina tirik va ulik tabiat ob'ekti bulibgina kolmasdan, balki insonlar uchun yaratilgan narsalarning kuzga tashlanishidir. Odatda sog‘lom inson sotsial-axlokiy-estetik va psixologik tassurotlar tufayli shakllanadi. Shuning uchun xam insonlar xulq i va muamalasining shakllari, bir-biri bilan bog‘likligi, ijtimoiy moslashuvi individ xayotiy jarayonining muxiti xisoblanadi. Bunday xollarda muxitning tibbiy estetik xususiyati insonlarning bir-biriga nisbatan uzaro alokasining kurinishi, birgalikdagi xayotiy faoliyatining usullari, amaliyot va fikrlashdagi shakllari (kundalik xayotda uzini kanday tutishi, jamoadagi axlokiy-estetik baxolanishi, kanday yul bilan tajriba almashishi), ya'ni ularning xayot tarzining kurinishi sifatida namoyon buladi. Yukorida keltirilganlarning barchasi amaliy san'at va arxitekturaning shaxs estetik kayfiyatini tuG‘ridan to‘g‘rishakllantirishda sog‘lomlashtiruvchi ta'sir kursatishini aloxida ta'kidlash zarurdir.

Shuning uchun xam u kaysi texnik vositalari va usullaridan foydalanish tuG‘risida uzining sezgi organlari kobiliyatini xar tomonlama ishlatib, organizmdagi patologik buzilishni oldini olishga xarakat kilishi zarur.

Organizm xayotiy jarayonida norma va patologiyada kuzatiladigan xodisalarni kurish va sezgi organlari orqali kabul kilishliksiz tasavvur kilib bulmaydi. Shuning uchun xam kuzatish madaniyati suz muomala madaniyatidan xech bir farklanmaydi.

Insonlar xayotda ilmiy texnika jadallashuvi jarayonida xar xil modellar, simvollarga kupincha duch kelib, bir vaktning uzida tirik real xakikatga nisbatan tug‘ridan to‘g‘ri aloqasini uzadi.

Bunday moyillik Ijtimoiy ishda texnik asbob-uskunalarning xar tomonlama usishi tufayli kuzga tashlanadi. Bunday xollarda xodim texnikaning rivojlanish asrida produktiv moral-estetik faoliyat uchun tayyorlanmagan buladi. Shuning uchun xam vazifa ijtimoiy ish xodimini yangi sharoitda tirik mavjudotlar to‘g‘risidagi idroki, urganishi, tuG‘ridan to‘g‘riva teskari tasvirlash, nusxasini originalga nisbatan solishtirish kabi kobiliyatini shakllantirish muxim axamiyatga egadir.

Ijtimoiy ish xuddi san'atkor sifatida yoruG‘lik va ranglarni bir biridan ajratuvchi, umumiy fikrlash kobiliyatiga ega bulgan, estetikasi rivojlangan kuzatuvchi bulishi kerak. Estetik va kurish kobiliyati ijtimoiy ishchining kasbiy tajribasi orqali gina berilib kolmasdan, balki tasvirlar xamda san'atshunoslik faoliyatini produktiv idroki tufayli xam kuzga tashlanadi.

Shunday kilib, mubolaG‘asiz aytish mumkinki, xuddi san'atshunos singari ijtimoiy ishchi uchun kurish, sezish xususiyatlarini urganish zarurdir. Bunday xollarda tabiiyki, san'at sirlarini uzlashtirishda Ijtimoiy hodim uz faoliyatida Ijtimoiy ish fanining uziga xos xususiyatlarini xisobga olishga to‘g‘ri keladi. Bu uz navbatida kasallikning anik maksadini bilishda muxim vosita bulib, Ijtimoiy hodimning kasbiy maxoratini shakllanishida aloxida urin egallaydi xamda Ijtimoiy hodimlar uchun fakatgina estetik axamiyatga ega bulibgina kolmasdan, balki axlokiy tarbiya vositasi xam xisoblanadi. Estetik va etik masalalar Ijtimoiy ishda ajralgan xolda uchramaydi. Ular bir-biri bilan organik ravishda chambarchas boG‘langandir. Agar, bir tomondan, san'at ijtimoiy ish xodimini tarbiyalabgina kolmasdan, balki uz vazifasini astoydil bajarishga yullasa, ikkinchidan, umumiy gumanistik koidalar va Ijtimoiy hodimlarning etikasi Ijtimoiy ish xodimlari estetik ideallariga to‘g‘rikeluvchi faoliyatining garmonik ravishda shakllanishida uz aksini topadi.

Kurish retseptorlaridan tashkari tovush-eshitish signal sistemasi xam muxim axamiyatga egadir. Tovush sistemasi insonni xursandchilikka chorlab, uning kalbiga tinchlantiruvchi, kurkuv, tashvish, konikish xissiyotini baG‘ishlovchi vosita xisoblanadi. Eshitish retseptorlarining ta'sirlanishi natijasida nafas olish sistemasi xamda yurak faoliyatining ritmi va chukurligi konuniyatlari, kon bosimi va modda almashinuv jarayonlarining uzgarishi kuzga tashlanadi. Bunday fiziologik reaksiyalarni urganish natijalari tovush organizmga kompleks ta'sir kilib, bunday taassurotlar fakatgina eshituv organlari bilangina emas, balki teri, nafas olish organlari xamda yurak orqali xam seziladi. Shulardan kurinib turibdiki, odam sog‘lig‘i uchun "eshituv sistemasi" inson xayotiy faoliyatida muxim normal yoki jaroxatlovchi vosita sifatidagi vazifani bajaradi. X,ar bir tovush talaffuzi bir- biridan anik vazifaga yullanilgan bulib, eshituv suxbatida bir-birini tulg‘azib turadi va yaxshi tasavvurga ega bulishni ta'minlaydi. Bunday tovush eshitilishi inson xayotiy jarayoni davomida uziga xos jadallashtiruvchi psixosomatik kursatkich sifatida baxolanadi.

Odam organizmining funksional xolatiga tovush tassurotlarining salbiy ta'siri Ijtimoiy ish xodimlari oldiga ishlab chikarish muassasalarida optimal "Tovush muhitini yaratish" vazifasini kuyadi. Bunda albatta Ijtimoiy ish xodimlari va mijoz larni manfaatlari xam xisobga olingan bulishi zarur. Insonning xayotida tovush foni va uning roli normal va patologik sharoitda muxim davolash xamda profilaktika ishlarini olib borishda tabiiy tovush tassurotlarining inson sog‘lig‘ini mustaxkamlashdagi axamiyatini xisobga olishni sog‘likni saklash amaliyotiga tadbik etish dolzarb masalalardan biridir.

Ijtimoiy ishda tovushning qo‘zg‘atuvchanlik muammosini urganishda chukur tabiiy va ilmiy izlanishlar utkazishni talab kilinadi. Bunda Ijtimoiy ish xodimining axlokiy estetik madaniyatining shakllanishi masalasi aloxida urin egallaydi.

Suzida va ovozida insonning kiyofasi, madaniyati xuddi oynada kuringandek namoyon buladi. Shuning uchun xam Ijtimoiy hodim uchun nima gapirayotgani, kanday gapirganini doimo kuzatib turishi zarurligi muximdir. Suzni talaffuzida sezgi va fikrlarni yuksak maxorat bilan bayon kilishda nutk oxangining urni katta axamiyatga egaligini doimo esdan chikarmasligimiz zarurdir. Ijtimoiy hodim tomonidan nutk oxangisiz past ovozda aytilgan suz kupincha mijoz larning Ijtimoiy hodimga nisbatan xurmatini yukotib, u yoki bu davolash usullari utkazishda anchagina kiyinchiliklarni tugdiradi. Ba'zan tulkinlanib, xayajonlanib gapirish, ba'zan bemalol va bir maromda gapirilgan suz tovushi xar xil sezgi xissini chakirib, tilni estetik uzlashtirilganligidan darak beradi va bu Ijtimoiy hodim uchun yuksak psixoterapevtik xususiyat xisoblanadi. Shuning uchun xam mijoz ga jushkin ta'sir kursatish davolash profilaktikasida muxim axamiyatga egadir.

Ijtimoiy ishda e'tiborlilik va kat'iyatlikdan tashkari sezgi organlarining maksimal bir joyga karatilganligi, Ijtimoiy hodimlar etikasi va estetikasini Ijtimoiy ish psixologiyasi prinsiplari asosida emotsional idrokining rivojlanish masalasi xam yetakchi urin egallaydi.

Ijtimoiy ish xodimi va mijoz uzaro alokasida sog‘likni saklash soxasida Ijtimoiy hodimlarda yuksak "moral-etik" ideallarni shakllanishida emotsional idroki va zexnliligini tarbiyalash gumanizm xolatisiz xolatisiz tasavvur klib bulmaydi. Sezish madaniyati, birgalikda kayg‘urish, uz burchiga sadokatlilik xususiyatlari Ijtimoiy hodimlik kasbining moral-etik asosini tashkil etadi.

Ijtimoiy hodim shaxsining estatik rivojlanish jarayoni mexnat faoliyati asosida shakllanib, xamkasblari bilan uzaro munosabatida, uz-uzini anglash va atrof-muxit xakidagi tasavvurida uz aksini topadi. Ijtimoiy hodimlarning moral-etik shakllanish shartlari va asosiy faktorlari, bizning karashimizcha, quyidagilar xisoblanadi:

1) mijozlarni davolash va kasallikni oldini olishda uz kasbiy burchini bajarish jarayonida Ijtimoiy ish kollektivida xodimlarni moral-etik tarbiyalash masalasi;

2) Ijtimoiy hodimlik shaxsiga etik va estetik nuktai nazaridan san'at asarlarini estetik xamda gumanistik ta'siri;

3) etiko-estetikaning nazariy asoslari, xar xil san'at va etik ta'limotlarning tarixiy va nazariy asoslari bilan tanishish, ularni Ijtimoiy hodimlik faoliyatida amaliyotga anik ijtimoiy talablarni xisobga olgan xolda tadbik etilishi.

San'atning Ijtimoiy ishga muvaffakiyatli joriy etilishi fakatgina ijtimoiy hodimlargagina bog‘lik bo‘lmay, balki mijozlarning madaniy saviyasiga xam aloqadordir. Shuning uchun ham san'at ayrim odamlarga yokimli, ijobiy ta'sir kilsa, boshkalarga esa buning ta'siri umuman sezilmaydi. Shuning uchun xam ayrim mijozlar san'at asarlari xakida yuksak tasavvurga ega bulgan bulsalar, boshkalari esa palatalarni bezashda qo‘llanilgan san'at asarlariga umuman e'tibor bermaydilar, san'atkorlik ijodini baxolay olmaydilar.

Ijtimoiy muassasalari faoliyatida san'atning barcha turlari ichida musika asosiy urinlardan birini egallaydi. Shuning uchun xam xozirgi kungacha bu soxada nazariy va amaliy jixatidan kuchli izlanish ishlari olib borilmokda.

Hozirgi davrda musika bilan davolash ortopediya va stomatologiyada, ishlab chiqarishda charchokni oldini olishda, psixoterapiya va neyropsixologiya soxasida keng kullanilmokda. Odam organizmi va nerv sistemasiga san'at turlaridan biri bulgan musikaning ta'sirini urganish Ijtimoiy ish xodimlari faoliyatida davolash maydoni va profilaktika ishlarini kengayishida uz samarasini beradi.

Kasalxonalarning jarroxlik bulimlarida musika mijoz larni operatsiyaga tayyorlash va operatsiyadan keyingi davrda keng kullaniladi. Uning axamiyatini davolash fizkulturadan seanslari effektivligi xayotiy aktivligi va kayfiyatini kutarilish xolatlarida kuzatish mumkin. Shuning uchun xam davolash fizkulturasi soxasidagi mutaxassis uziga xos oxangdagi musikani tanlashni uz oldiga vazifa kilib kuyadi. Bunda musika asariga kuyiladigan asosiy talab mijoz ga yaxshi kayfiyat, xursandchilik sezgisi va bardamlilik xissiyotlarini baG‘ishlashdan iborat bulishi kerak.

Sog‘lom rivojlangan organizm uchun xarakatlanish juda muximdir.

U modda almashinuv jarayonini kuchaytirib, kon aylanish, ovkatlanish, tukimalarni yangilanib turishini ta'minlaydi, muskullarga kuch baG‘ishlab, buG‘imlarni elastikligini saklashga yordamlashadi. Shuning uchun xam asrlar davomida surunkali revmatizmga karshi kurashish vositalari va podagraga karshi kurashishda imkoniyati boricha xamda yoshiga karab tez yoki sekinrok musika orqali uynashni tavsiya kilingan. Ritmik xarakatlar xam bunday noxushliklarni oldini olish vositalaridan biri xamda mijoz larga bardamlik, a'lo shakl, xatto yoshligini saklashga yordamlashishi mumkin.

Bundan tashkari, musiqa xozirgi davrda psixoterapiyaning effektiv vositasi sifatida xam tan olingan. Davolash maksadida kullanish uchun musikaning kupgina usullari ishlab chikilgan.

Ayrim tadkikotchilarning fikricha, kupchilik xollarda musiqaning 8-10 seansidan sung konikarli natijalarga erishilganligi ma'lum. Bunda mijoz 2-3 maxsus tanlangan musika kompleksining bir-biriga yakin reaksiya chakiruvchilaridan yaxshi natijalarga erishganligi aniqlanilgan.

Musikaterapiya tinchlantiruvchi, jaxldorlik, xavotirlanish kayfiyatini susayishi yoki qo‘zg‘alishini oldini olishni ta'minlovchi vosita sifatida keng kullaniladi.

Musikani eshitish fakatgina xissiyot emas, balki bilim xamdir. Bunday masalalar kupincha psixologlarning e'tiborini jalb kiladi. Bunda xamkorlik zarur bulib, Ijtimoiy ish xodimlari uz urnini egallashlari talab etiladi.

Musika gormonik xususiyatga ega bulishi, formalistik shovkin suronsiz bulishi maqsadga muvofikdir.

Konsert zallari va uylarida yokimli musika insonlarga yaxshi kayfiyat bag‘ishlab, ularning ruxiyatini boyitadi va yaxshi maksadlar uchun xizmat kiladi. Shuni unutmaslik zarurki, musikaning imkoniyatlari xar doim xam tuloticha amalga oshirilavermaydi.

Insonlarga psixoterapevtik ta'sir kiluvchi muxim manbalardan biri adabiyotdir.

San'at so’zi insonda guzallilik, akllilik, yokimlilik xissiyotini mujassamlantiruvchi, uning ruxiy xolatini uzgartiruvchi vosita bulib, badiiy adabiyot bilan chambarchas bog‘likdir.

San'atkorona suzning odamga ta'siri musikaning kishilarga ta'siri singari umumiylikka ega bulib, uziga xos jarangdorlikka munosibdir. Bunda to‘g‘ritarbiyalash masalasi sog‘likni saklashning asosidir. Shuning uchun xam xar xil yoshlik davrida bolaga badiiy adabiyotning tulik va keng ijobiy tarbiyaviy ta'sirini axamiyati juda muximdir.

Teatr san'atida aktyorlarning ustaligi, so’zlarni ustalik bilan talaffuzi, saxnadagi ovozlarning tarkalishi, so’z san'ati-adabiyotlar va boshkalar tomoshobinlarga katta taassurot qoldiradi.

Shuning uchun xam sahnada o‘tirgan tomoshobinlarni spektakl qahramonlari bilan birgalikda uylash va sezish, fikrlash kobiliyatlarini shakllanishi xamda teatr san'atining sexrlovchi xususiyatini xisobga olsak xamma narsa inson uchun yaratilganligini guvohi bulamiz.

Musika va adabiyot singari katta psixoterapevtik potensial sifatida tasviriy san'at-rassomlik, xaykaltaroshlik, arxitektura tashkil kiladi. Ba'zan rassom yaratgan asarlarda real xakikatga nisbatan xom-xayollik tug‘iladi.

Rassom suratida inson tushunchasi, sezgisi boyitiladi, kengaytiriladi va barcha yaxshi xususiyatlar tasvirlanadi. Tasviriy san'at xakikiy ustalarning tasviriy va xaykaltaroshlik to‘g‘risida yaratgan asarlarida inson tasavvurining aks ettirilishidir.

Inson uchun ustalar chutkasi orqali va uymakorlik san'atining yaratilishi emas, balki ijodkorlik jarayonini to‘g‘ridan to‘g‘ribaxolash masalasi muximdir. Tasviriy san'at va xaykaltaroshlikda kuzatuvchanlik, dunyoni xar xil tasavvur kilishda muvozanatlashgan anik xarakati asosiy urin egallaydi. Tasviriy san'at va san'atshunoslik ijodkorligini davolash va profilaktika ishlari bilan alokadorligi xilma-xil buladi.

San'atning kupgina turlari u yoki bu darajada davolash- profilaktika muassasalari faoliyatida qo‘llanilishi mumkin. Ayniksa, bunday san'atlar orasida ayrimlari inson sog‘ligini mustaxkamlashda muxim axamiyatga egadir. Bunga arxitektura kiradi.

Qadimgi Gretsiyada Ijtimoiy ish xodimlari arxitektura san'atiga qiziqib, odam organizmi talablariga javob beradigan kurilish ob'ektlarining yaratilishiga axamiyat berganlar.

Gipokrat asarlarida buning uchun suv, xavo va kurilish joyining axamiyati to‘g‘risida yaxshi maslaxatlar berilgan. Buyuk olim shaxarning joylashuv ustuvorini yaratishda axolining soG‘ligi uchun yetarlicha kulay sharoit yaratilishi zarurligini aloxida ta'kidlagan. Buning uchun insonlarga arxitektura kurilmalarining gigienik xolatlarining odam organizmiga ijobiy ta'siri, manzaraning guzalligi, uning tashki kurinishi inobatga olinishi zarurligi kursatilgan. Kurilish ob'ekti insonning kuzgudagi xolatini ifodalovchi, uning shaxsiy kamoloti va go’zalligini uzida mujassamlantirish xususiyatiga ega bulishligi qayd qilingan.

Arxitektura o’zining aniq kuzga tashlanuvchi xususiyatiga kura san'atning kupgina soxalari buyicha xaykaltaroshlik va tasviriy san'atga anchagina yakin turadi. Ba'zan uni tuxtab kolgan musikaga uxshatadilar. Arxitektura ob'ektlarining uziga xos ritmi bulib, musika asarlarining ritmi singari inson kayfiyati kutarilishining sababchisi xisoblanadi. Shunday ekan, yukorida keltirilgan ma'lumotlar esterotepiya, esteroprofilaktika va esteroreabilitatsiya jarayonlarini urganish zarurligini kursatibgina kolmasdan, balki etika va estetikaning mustaxkam bog‘liqligidan darak beradi.