Ijtimoiy-iqtisodiyot

3.2.1-chizma. Mahsulot tannarini hisoblashda xarajat moddalari. 

 

«Urug’lik  va  ko’chat  materiallari»  moddasida  xo’jalikning  o’zida  ishlab 

chiqarilgan hamda sotib olingan ekish uchun mo’ljallangan urug’lik va ko’chatlar 

hisobga  olinadi.  Bunda  xo’jalikning  o’zida  yetishtirilgan  urug’lik  va  ko’chatlar 

ularni  ishlab  chiqarish  tannarxida,  chetdan  sotib,  olinganlari  esa  sotib  olish 

bahosida  hisobga  olinadi.  Ushbu  urug’lik  va  ko’chatlarni  ekishga  tayyorlash 

(transportga yuklash, tashish, tushirish, ekish va boshqalar) bu moddada aks etmay, 

tegishli moddalar bo’yicha (mehnatga haq to’lash, asosiy vositalarni saqlash ish va 

xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi. 

 

«Mineral  va  organik  ug’itlar»  moddasida  ekinlarga  solingan  mineral  va 

organik  o’g’itlar  qiymati  hisobga  olinadi.  Bunda,  xo’jalikning  o’zida  mavjud 

organik  o’g’itlar  (go’ng  va  boshqa)  ularni  ishlab  chiqarish  tannarxida,  chetdan 

sotib  olinganlari  esa  sotib  olish  bahosida  hisobga  olinadi.  Ushbu  o’g’itlarni 

ekinlarga  solish  (transportga  yuklash,  tashish,  tushirish,  sepish  va  boshqalar)  bu 

Xarajatlarning moddalar bo’yicha guruhlanishi 

Mehnat haq to’lash ijtimoiy ajratmalari bilan 

Boshqa xarajatlar 

Ish va xizmatlar 

Urug’lik va ko’chatlik materiallari 

Mineral va organik o’g’itlar 

O’simliklar va chorva mollarini himoyalash vositalari 

Yem-xashak va ozuqa 

Qayta ishlash uchun xom ashyo 

Asosiy vositalarni saqlash 

A)  Yoqilg’i-moylash materiallari 

B)  Asosiy vositalar amortizatsiyasi 

C)  Asosiy vositalarni ta’mirlash 

Chorva mollarining nobud bo’lishidan yo’qotishlar 

---

83 

 

moddada  aks  etmay,  tegishli  moddalar  bo’yicha  (mehnatga  haq  to’lash,  asosiy 

vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi; 

 

«O’simliklar va chorva mollarini himaylash vositalari» moddasida ekinlar va 

chorva  mollarini  kasalliklar,  zararkunandalardan  himoyalash  va  begona  o’tlardan 

tozalashda  ishlatilgan  vositalar:  gerbisidlar,  pestidlar,  defoliantlar,  kimyoviy  va 

biologik vositalar, biospreparatlar, tibbiy va dezinfeksiya vositalari hamda boshqa 

himoya vositalarini sotib olish bilan bog’liq xarajatlar o’z aksini topadi. 

 

Ushbu  himoya  vositalari  bilan  ekinlarga  ishlov  berish  xarajatlari  (sepish, 

changlatish,  defolyatsiya  qilish  va  boshqalar)  bu  moddada  aks  etmay,  tegishli 

moddalar  bo’yicha  (mehnatga  haq  to’lash,  asosiy  vositalarni  saqlash,  ish  va 

xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi. Chorvachilikda bu moddaga biopreparatlar, 

tibbiy  va  dezinfiktsiya  vositalarini  ishlatish  bilan  bog’liq  xarajatlar  ham  hisobga 

olinadi. 

 

«Yem-xashak  va  ozuqa»  moddasida  chorva  mollarini  oziqlantirishda 

ishlatilgan  xo’jalikning  o’zida  yetishtirilgan  hamda  chetdan  sotib  olingan  yem-

xashak  va  boshqa  ozuqa  turlari  qiymati  o’z  aksini  topadi.  Bunda  ozuqalarni 

xo’jalik  ichida  daladan  omborga,  ombordan  mollarga  berish  joyiga  tashish 

xarajatlari,  shuningdek,  ularni  ozuqaga  tayyorlash  bilan  bog’liq  xarajatlar  ham 

ushbu moddada hisobga olinadi. Ammo ozuqani chetdan tashib keltirish xarajatlari 

bu moddada aks ettirilmaydi. 

 

«Qayta  ishlash  uchun  xomashyo»  moddasida  xo’jalikning  yordamchi 

tarmoqlarida  mahsulotlarni  qayta  ishlashda,  ishlatiladigan  va  yaratilayotgan 

mahsulotning asosini yoki tarkibiy qismlaridan birini tashkil etadigan xomashyo va 

materiallar sarfi o’z aksini topadi: 

-  aralash  ozuqa  (kombikorma)  tayyorlashda  –  don,  don  aralashmasi,  o’t 

uni, suyak uni va boshqa mikro va mineral qo’shimchalar qiymati; 

-  tegirmonda – bug’doy  qiymati; 

-  sabzavot  va  mevalarni  qayta  ishlashda  –  sabzavotlar,  mevalar,  turli  xil 

qo’shimchalar va konservantlar qiymati: 

-  kalbasaxonada – suyiladigan charva mollari qiymati; 

---

84 

 

-  sut  mahsulotlari  tayyorlashda  –  sut,  sut  mahsulotlari,  shakar,  vanilin, 

achitki va boshqa qo’shimchalar qiymati. 

 

«Asosiy vositalarni saqlash» moddasida ishlab chiqarishda ishtirok etadigan 

asosiy vositalarni saqlash bilan bog’liq quyidagi xarajatlar aks etgiriladi: 

-  asosiy vositalarga xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning ish haqi; 

-  ish haqidan ijtimoiy ajratmalar qilish; 

-  yonilg’i-moylash  materiallariga  qilingan  xarajatlar  (traktorlar  va  boshqa 

mashinalarning  qishloq  xo’jaligi  va  boshqa  ishlarni  bajarish,  bir  yer  maydonidan 

boshqasiga ko’chish bilan bog’lik ishlarga sarflangan yonilg’i-moylash materiallari 

qiymatini ham qo’shgan holda); 

-  aynan  shu  ekin  yoki  chorva  mollari  turiga  taqsimlanadigan,  asosiy 

vositalarning balans qiymatidan kelib chiqib o’rnatilgan me’yorda hisoblanadigan 

amortizatsiya ajratmalari; 

-  asosiy  vositalarni  barcha  turdagi  ta’mirlash,  va  texnik  xizmat  ko’rsatish 

xarajatlari. 

 

Asosiy  vositalarni  ta’mirlash  va  texnik  xizmat  ko’rsatish  xarajatlariga 

quyidagilar kiradi: 

-  ta’mirlashda  ishtirok  etgan  ishchi  va  mutaxassislar  ish  haqi  va  ish 

haqidan ijtimoiy ajratmalar; 

-  asosiy  vositalarni  ta’mirlashga  sarflangan  ehtiyot  qismlar  qurilish 

materiallari  va  boshqa  materiallar,  ta’mirlash  va  undan  so’ng  sinab  ko’rish 

chog’ida sarflangan yonilg’i-moyalash materiallari qiymati; 

-  ta’mirlash  va  texnik  xizmat  ko’rsatish  korxonalarining  xizmatiga  haq 

to’lash xarajatlari. 

 

O’simlikchilik  tarmog’ida  ishlatiladigan  asosiy  vositalarni  saqlash 

xarajatlari  alohida  ekin  turlari  mahsulotlari  va  tugallanmagan  ishlab  chiqarish 

turlari tannarxiga quyidagi tartibda qoshiladi: 

 

▪  tor  ixtisoslashuvdagi  asosiy  vositalarniki  (masalan,  sholi  o’ruvchi 

kombaynlar  va  paxta  terish  mashinalari)  -  bevosita  shu  ekin  mahsulotlari 

tannarxiga; 

---

85 

 

 

▪  traktorlarniki  –  ular  tomonidan  ekin  turlari  bo’yicha  bajargan  ishi 

hajmiga (shartli etalon gektarda) mutanosib ravishda; 

 

▪ tuproqqa ishlov beruvchi mashinalarniki  – ekin turlari bo’yicha ishlov 

berilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda; 

 

▪ ekish agregatlariniki  – ekin turlari bo’yicha ekilganp maydon hajmiga 

mutanosib ravishda; 

 

▪ hosilni o’rib-yig’uvchi kombaynlarniki – ekin turlari bo’yicha o’rilgan 

maydon hajmiga mutanosib ravishda; 

 

▪  mineral  o’g’it  soluvchi  mashinalarniki  –  ekinlarga  solingan 

o’g’itlarning fizik hajmiga mutanosib ravishda; 

 

▪  bir  necha  turdagi  chorva  mollari  joylashtirilgan  binolarniki  –  har  bir 

chorva  moli  turining  binoda  egallagan  joyi  hajmiga  (metr-kvadratda)  mutanosib 

ravishda; 

 

▪ bir turdagi chorva mollari joylashtirilgan binolarniki – to’g’ridan-to’g’ri 

shu chorva mollari tannarxiga olib boriladi; 

 

▪  mahsulotlarni  saqlash  omborlariniki  -  har  bir  mahsulot  turining 

omborda egallagan maydoni hajmiga mutanosib ravishda. 

 

«Ish  va  xizmatlar»  moddasida  xo’jalikka  boshqa  korxona  va  tashkilotlar 

tomonidan ko’rsatilgan ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar uchun haq 

to’lash  xarajatlari,  shuningdek,  xo’jalikning  yordamchi  ishlab  chiqarish 

bo’linmalari bajargan ish va xizmatlarning xarajatlari aks ettiriladi. 

Mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 

-  ishlab  chiqarishga  yuqori  unumli,  ishonchli  va  arzon  ishlab  chiqarish 

vositalarini joriy etish; 

-  yer, asosiy va aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish; 

-  ishlab  chiqarishning  material  sig’imini  kamaytirish  va  tejamkorlikka 

erishish; 

 

Fermer  xo’jaliklari  yetishirgan  mahsulotlari  tannarxini  pasaytirishni 

asosiy maqsad qilib qo’yadilar. 

---

86 

 

Xulosa 

Ixtisoslashgan  fermer  xo'jaligida  mehnatning  xarakteri  ham  o'ziga  xos 

xususiyat  kasb  etadi.  Agrar  ishlab  chiqarishning  doimiy  ravishda  jonli  mehnat 

bilan  bog'liq  holda  yuritilishi,  bu  sohada  ishlab  chiqarishga  haqiqiy  javobgarlik 

hissi bilan yondashuvchi, uning natijalaridan bevosita manfaatdor shaxslar mehnat 

qilishi  lozimligini  ko'rastadi.  Fermer  faqat  uning  o'zi  va  oilasining  farovonligini 

ta'minlashga  yo'naltirilgan  erkin,  ijodiy  mehnatdagina  o'zining  qobiliyatlari  va 

mahoratini to'laligicha namoyon eta oladi. 

Qishloq  xo'jaligini  asosini  jamiyatining  boshlang'ich  bo'g'ini  tashkil  etadi. 

Oilaviy xo'jalikda o'zgacha ijtimoiy va ma'naviy muhit mavjud bo'lib, bu yerda har 

bir  shaxsning  manfaati  butun  oila  manfaati  bilan  qo'shilib  ketadi.  Bunda  mehnat 

jamoasi  vakillarining  bir-biriga  bo'lgan  ishonchi  yuqoriligi  sababli,  har  bir  kishi 

umumiy oila farovonligi yo'lida vijdonan va sifatli mahnat qiladi, mehnat va uning 

natijalarini qadrlashga o'rganadi, o'zaro yordam va shaxsiy javobgarlik xislatlariga 

moslashadi. 

Iqtisodiy  nazariyaning  asosiy  qonuniyatlaridan  biri  moddiy  resurslarning 

cheklanganligi  bilan  bog'liq.  Shu  munosabat  bilan  har  bir  xo'jalik  yurituvchi 

sub’yekt o'z ixtiyoridagi kamyob resurslardan samarali foydalanishga, ya'ni ishlab 

chiqarish  jarayoniga  sarflangan  har  bir  birlik  cheklangan  resurlar  hisobiga 

maksimal  miqdorda  mahsulot  ishlab  chiqarishga  intiladi.  Buning  uchun  esa, 

resurslarning to'liq bandligiga va ishlab chiqarishning to'liq hajmiga erishish lozim. 

Fermer  xo'jaliklarining  doimiy  ravishda  barqaror  sur'atlar  bilan  rivojlanib 

borishiga  shart-sharoitlar  yaratish  uchun  respublika  miqyosida  ularni  texnik 

vositalari bilan ta'minlash borasida yirik tadbirlarni amalga oshirish lozim bo'ladi. 

Bunda  eng  avvalo  respublikaning  ichki  imkoniyatlariga  keng  tayanilgan  holda, 

kichik va o'rta quvvatli traktorlar va mashinalarni seriyali ishlab chiqarish dolzarb 

masalaga aylanmoqa. 

---

87 

 

Respublikamizda  amalda  bo'lgan  qonunchilikka  muvofiq  ixtisoslashgan 

fermer  xo'jaliklari  asosiy  vositalarni  moliyaviy  yoki  operativ  lizing  shartlarida 

olishlari mumkin. Moliyaviy lizingda lizing muddati tugagach lizing obekti lizing 

fermer  xo’jaliklariga  texnik  xizmat  ko’rsatish  va  mexanizatsiyalashgan  ishlarni 

bajarishda  mashina-traktor  parklari  (MTP)  larni  xizmatini  sifat  jihatidan 

yaxshilash,  MTPlarga  qishloq  xo’jaligi  ishlarini  bajarish  bilan  birga, 

xo’jaliklarning  texnika  vositalariga  xizmat  ko’rsatish  va  ta’mirlash,  ularga 

texnikalarni ijaraga berish va yangi texnikalar keltirib sotish ishlarini ham bajarish 

huquqini berishni yaratish. 

 

Hududlarda 

MTP 

larni 

rivojlantirish 

yo’nalishida  bir  qator  muhim  qarorlar  qabul  qilinib  Muqobil  mashina-traktor 

parklari  soliq  solish  shartlari  va  qishloq  xo’jaligi  Tovar  ishlab  chiqaruvchilarga 

ko’rsatilayotgan  xizmatlar  uchun  hisob-kitoblar  bo’yicha  “O’zagromashservis” 

uyushmasi viloyat birlashmalarining mashina-traktor parklariga tenglashtirildi. 

Ishlab  chiqarish  infratuzilmasida  texnika  vositalarini  ta’mirlash  ishlarini 

sifatli bajarish, fermer xo’jaliklarining normal faoliyat yuritishiga yordam beradi, 

ular xizmatini shakillantiradi. 

Fermer  xo’jaliklari  rivojlanishida  “Lizing”  xizmatlari  samarali  foydalanish 

maqsadida moliyaviy lizingdan uzoq muddatga foydalanishni va kreditlashtirishni 

yo’lga  qo’yish.  Bu  orqali  fermer  xo’jaliklari  texnikasidan  unumli  va  uzoq 

muddatga foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladilar. 

Lizingga  olingan  texnikani  foydalanish  davri  to’lanadigan  amortizatsiya 

to’lovlarini  o’z  vqtida  bajarilish  tartibi  va  muddati  ko’rsatilgan  bo’lib,  fermerlar 

ularni yerga o’z vqtida ishlab berish imkonini beradi. 

O'tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosa va takliflar ishlab chiqildi: 

Dehqonchilik  bilan  shug'ullanadigan  ixtisoslashgan  fermer  xo'jaligi  uchun 

yer uchastkalarining o'lchami paxtachilik va g'allachilikda eng kamidan 10 gektar, 

bog'dochilik,  uzumchilik,  va  sabzavotchilikda  –  1  gektardan  kam  bo'lmasligi 

kerak.  Chorvachilikka  ixtisoslashgan  fermer  xo'jaliklariga,  ularga  berilgan  yer 

---

88 

 

uchastkalarining  eng  kam  o'lchami  bir  shartli  bosh  chorva  moliga  hisoblanganda 

sug'oriladigan  yerlarda  (Andijon,  Namangan,  Samarqand,  Toshkent,  Farg'ona, 

Toshkent  viloyatlari)  0,30  gektar,  qolgan  viloyatlar  uchun  0,45  gektar, 

sug'orilmaydigan (lalmi, cho'l, sahro) yerlarda kamida 2 gektar ajratib beriladi. 

Fermer  xo'jaligi  o'ziga  berilgan  yer  uchastkalaridan  qat'iy  belgilangan 

maqsadada  foydalanib,  uning  xususiylashtirish,  oldi-sotdi,  garov,  hadya, 

ayirboshlash  ob’yektiga  aylanishiga,  shuningdek,  ikkilamchi  ijaraga  berilishi  va 

bo'linishiga  yo'l  qo'ymasligi  kerak.  Yer  uchastkasining  o'lchami  va  chegaralari 

faqat  fermer  xo'jaligi  boshlig'ining  roziligi  bilan  o'zgartirilishi  mumkin. 

Ixtisoslashgan  fermer  xo'jaligiboshlig'i  vafot  etgan  taqdirda  yer  uchastkasini 

ijaraga  olish  huquqi  shu  xo'jalik  a'zolarining  o'zaro  kelishuvi  asosida,  fermer 

xo'jaligi faoliyatini davom ettirish istagida bo'lgan xo'jalik a'zolaridan biriga meros 

bo'yicha o'tadi. 

Dehqon va fermerlarga axborot berish yo'li bilan ularning ishlab chiqarishni 

nimaga  yo'naltirish  kerak,  qaysi  mahsulot  turlarini  ekish  maqsadga  muvofiq, 

yetishtirilgan  mahsulotni  qaysi  bozorda  va  qay  vaqtda  sotish  samarali  ekanligi 

to'g'risida qaror qabul qilishiga ta'sir etiladi. 

Fermer  xo'jaliklari  faoliyatini  respublikada  amalda  bo'lgan  qonunchilik 

doirasida tartibga solib turadi. Bu birinchi navbatda fermer xo'jaligini tashkil etish 

va  faoliyat  ko'rsatishi  qoidalarini  belgilash,  ularda  yerdan  foydalanish,  mehnat, 

mol-mulk  va  boshqa  munosabatlarni  tartibga  solish  hamda  buxgalteriya,  soliq  va 

statistik hisobotlarni yuritish tartiblarini joriy etishni nazarda tutadi.