Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

i=1,2,3,...,n; j=1,2,3,...,n.

2. 
   xalq xo‘jaligining har bir tarmog‘i balansda ishlab chiqaruvchi hamda iste’molchi sifatida qatnashadi;
   

v) ishlab chiqarish tarmoqlariga balansdagi muayyan bir qator, iste’molchi tarmoqlariga esa muayyan bir ustun mos keladi.
X_ij kattaliklar i-tarmoqda ishlab chiqarilgan va j-tarmoqda iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalarining qiymatini ko‘rsatadi.

Ishlab chiqarish tarmoqlari	Iste’mol tarmoqlar						Pirovard mahsulot		Yalpi mahsulot
	1	2	3	...	n
1	^x11	^x12	^x13	...	^x1n	Y1		X1
2	^x21	^x22	^x23	...	^x2 n	Y2		X2
3	^x31	^x32	^x33	...	^x3 n	Y3		X3
...	...	...	...	...	...	...		...
n	^xn1	^xn2	^xn3	...	^xn n	Yn		X n
Ish haqi	v1	v2	v3	...	vn	vc		-
Sof daromad	m1	m2	m3	...	mn	mc		-
Yalpi mahsulot	X1	X2	X3	...	Xn	-		X

Tarmoqlararo balansning ustunlarida har bir tarmoqdagi moddiy xarajatlar tuzilishi va sof mahsuloti aks etiladi. Faraz qilaylik, jadvalning 1-tarmog‘i elektroenergiya ishlab chiqarish, 2-tarmog‘i ko‘mir sanoati bo‘lsin. U holda x₁₁ kattalik 1-tarmoqning o‘z ehtiyojiga sarflangan elektroenergiya qiymatini, x₂₁ esa elektrenergiya ishlab chiqarishdagi ko‘mir xarajatlarini ko‘rsatadi. Umuman, 1- ustundagi x₁₁, x₂₁, x₃₁,..., x_n1 kattaliklar 1-tarmoqning ta’minotchi tarmoqlar bo‘yicha moddiy xarajatlari tuzilishini ko‘rsatadi. 1-tarmoqning sof mahsuloti ish haqi (v₁) va sof daromad (m₁) ning yig‘indisidan tashkil topgan. Moddiy xarajatlar va sof mahsulotning jamlanmasi esa tarmoqning yalpi mahsulotiga teng bo‘ladi, ya’ni

X₁  X₁₁  X ₂₁  X ₃₁  ...  X_n1  v₁  m₁  _ X_i1  v₁  m₁ .
i1
Shu kabi har bir tarmoq uchun quyidagi tenglikni yozish mumkin:
n

X _j  _ X _ij  v _j  m_j ,
i1

j  1, n
(1)

Tarmoqlararo balansning satrlarida moddiy ishlab chiqarishning har bir tarmog‘idagi yillik mahsulot hajmining taqsimlanishi o‘z aksini topadi. Masalan, 1-tarmoq qatoridagi x₁₁, x₁₂, x₁₃,..., x_1n kattaliklar elektroenergiya tarmog‘i mahsulotining shu tarmoqning o‘zida, ko‘mir sanoatida va barcha boshqa tarmoqlarda sarflangan miqdorini ko‘rsatadi. Elektroenergiyaning moddiy ishlab chiqarishdan tashqaridagi sarflanishi, ya’ni so‘nggi (pirovard) iste’molni Y₁ ko‘rsatadi. Pirovard iste’mol shaxsiy (xususiy) va ijtimoiy iste’moldan tashkil topadi.

n

1-satrdagi barcha kattaliklar yig‘indisi xuddi 1-ustundagi kattaliklar yig‘indisi kabi natijaga, ya’ni yil davomida ishlab chiqarilgan elektroenergiya mahsulotining qiymat ko‘rinishiga teng bo‘lishi kerak:
X₁  X₁₁  X₁₂  X₁₃  ...  X_1n  Y₁  _ X _ij  y_i
j1

n

Xuddi shuningdek ixtiyoriy olingan ishlab chiqarish tarmog‘i uchun:
X _i  _X _ij  y_i . (2)
j 1
Ko‘rinib turibdiki, bunday tenglamalar soni n ta, ya’ni i=1,2,3,...,n. Bu tenglamalar moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari mahsulotlarining taqsimot tenglamalari deyiladi. Shunday qilib, balans ma’lumotlarining alohida tarmoqlar bo‘yicha qaralishi yillik mahsulotning qiymat jihatidan tarkibini bu mahsulotlarning foydalanish uchun taqsimlanishini ko‘rsatadi.

2. 
   “Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi.
   

Tarmoqlararo balans to‘rtta qism - kvadrantlardan iboratdir.

1. 
   kvadrant (maxsulot ishlab chikarish uchun material xarajatlari kursatilgan) shaxmat taxtasi kabi tuzilgan bo‘lib, unda ishlab chiqarish vositalarining oqimi akslanadi. 1-qism ma’lumotlari tarmoqlar moddiy xarajatlari tarkibini tahlil qilishda, tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish bog‘lanishlari va proporsiyalarini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
   
2. 
   kvadrantda barcha moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining so‘nggi mahsuloti ko‘rinadi. So‘nggi mahsulot deb, ishlab chiqarishdan tashqaridagi iste’mol va jamg‘armadagi mahsulotlar yig‘indisiga aytiladi. So‘nggi mahsulot tarkibiga kiruvchi ijtimoiy iste’mol ta’lim tarbiya, o‘quv, fan, sog‘liqni saqlash, mudofaa, boshqaruv, sport kabi sohalardagi iste’moldan tarkib topadi. Shunday qilib, 2-kvadrantdagi ma’lumotlar milliy daromadning tarmoqlar bo‘yicha moddiy tuzilishi, uning jamg‘arma va iste’mol fondlariga taqsimlanishini xarakterlaydi.
   
3. 
   kvadrant ko‘rsatkichlari ham milliy daromadni xarakterlaydi, faqat bunda uning qiymati tarkibi ya’ni barcha tarmoqlarda mehnatga to‘langan haq va sof daromad yig‘indisi sifatida qaraladi. 3-kvadrant ma’lumotlari moddiy ishlab
   

chiqarishda zaruriy va qo‘shimcha mahsulot orasidagi hamda yangidan yaratilgan va ko‘chirilgan qiymatlar nisbatini tahlil qilish uchun zarurdir.
2 va 3 kvadrantlarning umumiy yig‘indisi o‘zaro tengdir. Barcha tarmoqlar bo‘yicha (1) tenglamani jamlab quyidagini hosil qilamiz:
n n n n n

_ X _j  _ x _ij  _ v_j  _ m_j
(3)

j 1
i1
j1
j1
j1

2. 
   tenglamani i bo‘yicha jamlasak
   

n n n n

^X i ^{  x} ij ^{  y}i
(4)

i1
i1
j 1
i1

2. 
   va (4) tengliklarning chap qismida bir xil kattalik - yalpi ijtimoiy mahsulot X hosil bo‘ladi. Tengliklarning o‘ng qismidagi 1- qo‘shiluvchilar ham bir xil, ya’ni 1- kvadrantning jamiga tengdir. Demak, tengliklarning qolgan qismlari ham tengdir:
   

n n n

_ v_j _ m_j  _Y_i
(5)

j 1
j1
i1

5. 
   tenglikning chap qismida 3-kvadrantning jamlanmasi, o‘ng qismida esa 2- kvadrant jamlanmasi hosil buldi, ya’ni milliy daromadning moddiy-mahsulot va qiymat tarkiblari bir xil bo‘lishi ko‘rindi.
   

4. 
   kvadrant Tarmoklararo balansning so‘nggi mahsulotlar ustuni va daromadlar satrining kesishgan joyida bo‘lib, bu yerda milliy daromadning so‘nggi taqsimlanishi va foydalanishi o‘z aksini topadi. Dastlab yaratilgan milliy daromadning qayta taqsimlanishi oqibatida aholining korxonalarning va davlatning so‘nggi daromadlari yuzaga keladi. 4-qism ma’lumotlari tarmoqlararo modellarda aholining daromad va chiqimlarini ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Shunday qilib, TAB yagona iqtisodiy-matematik model tarkibida moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari balansi, yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy daromad balansi hamda aholining daromad va xarajatlari balanslarini birlashtiradi.
   

Tarmoklararo balans, turli tarmoklar urtasida narxlar, ishlab chikarish xajmi, kapital kuyilmalar va daromadlarning boglanishini urganishga yordam beribgina kolmay, mamlakat iktisodiyetining rivojlanishini, kelajagini prognozlash imkonini beradi.

3.